Tag: Aeneis

De grootheid van Rome voorzegd: Aeneas’ aankomst in Italië

aeneasHet beroemdste gedeelte van Vergilius’ Aeneis is zonder twijfel de onmogelijke liefde van Dido en Aeneas, maar daar houdt het verhaal nog lang niet op. Na zijn vertrek uit Carthago gaat Aeneas noordwaarts en keert terug naar Sicilië, waar spelen worden gehouden ter ere van zijn overleden vader Anchises. Vervolgens behandelt Vergilius de aankomst van Aeneas in Italië, waar de Aeneaden al snel vrienden en vijanden maken. In het laatste geval moeten zij vechten om hun plaats op het schiereiland te verkrijgen.

De sibille van Cumae, zoals afgebeeld op het plafond van de Sixtijnse kapel door Michelangelo.
De sibille van Cumae, zoals afgebeeld op het plafond van de Sixtijnse kapel door Michelangelo.

Aangekomen op het Italiaanse vasteland ontmoet Aeneas de sibille van Cumae. Een sibille is in de klassieke oudheid in feite een soort zieneres of vrouwelijke profeet, waarschijnlijk een concept dat invloed uit het Midden-Oosten kent. De sibille ontvangt in extase visioenen van de toekomst, spontaan en ongevraagd, die zij voorspelt in zesvoetige verzen (hexameters). Hoewel de Grieken in eerste instantie slechts van één sibille spraken (waarbij Sibylla in feite een persoonsnaam zou zijn) was het aantal op den duur flink gegroeid. Volgens de Romeinse geleerde Varro waren er tien, waaronder die van Cumae, een stad ten westen van Napels. Volgens Vergilius heette zij Deïphobe.

Aeneas en de sibille dalen af in de Onderwereld.
Aeneas en de sibille dalen af in de Onderwereld.

Als de sibille Aeneas via de nabije krater Avernus meeneemt naar de Onderwereld, blijken opnieuw de propagandistische motieven van de auteur. In de Onderwereld ontmoet Aeneas zijn vader Anchises weer, die hem meebrengt naar de Lethe, de rivier die herinneringen wegneemt. Zielen die deze gunst krijgen na een eeuwenlange straf of zuivering zullen herboren worden. Anchises toont Aeneas enkele belangrijke toekomstige nakomelingen, die zullen regeren over de stad Alba Longa. Vervolgens komen er grote namen uit de Romeinse geschiedenis: Romulus en de andere koningen van Rome, Lucius Junius Brutus, de Gracchi, Julius Caesar en Augustus. Augustus wordt hierbij in bijna messianistische stijl als een beloofde redder neergezet en de grote Romeinse veroveringen worden aangekondigd.

Aeneas landt op de Italiaanse kust. Naast hem zijn zoontje Ascanius die hij aan de hand meeneemt. Een zeug wijst hem de plek waar hij zijn nieuwe stad moet bouwen.
Aeneas landt op de Italiaanse kust. Naast hem zijn zoontje Ascanius die hij aan de hand meeneemt. Een zeug wijst hem de plek waar hij zijn nieuwe stad moet bouwen. (Reliëf uit de 2e eeuw.)

De rest van de Aeneis bevat de strijd in Italië. Aangekomen in Latium worden de Trojanen hartelijk ontvangen door koning Latinus, een zoon van de natuurgod Faunus en de sterfelijk Marica. Al voor Aeneas’ komst is zijn dochter Lavinia in een groot wonderteken door vlammen omringd, hetgeen haar grote plaats in de geschiedenis zou hebben voorzegd. Een orakel ontraadde hierop Lavinia’s geplande huwelijk met Turnus, de koning van de Rutuli, met de voorspelling dat Lavinia met een vreemdeling zou trouwen. Latinus schenkt haar hand dan ook prompt aan Aeneas. Koningin Amata zag echter meer in Turnus, opgehitst door de wraakgodin Alecto, die gestuurd is door Juno om roet in het eten te gooien. Ook Turnus wordt van goddelijke hand opgestookt. Het resultaat is dus een oorlog.

De Tiber adviseert Aeneas om vriendschap te zoeken bij Euander.
De Tiber adviseert Aeneas om vriendschap te zoeken bij Euander.

De god van de Tiber raadt Aeneas echter aan een verbond te sluiten met Euander, een vorst afkomstig uit Arcadia die lang voor de Trojaanse oorlog naar Italië is uitgeweken. Hier stichtte hij op de linkeroever van de Tiber, aan de voet van een heuvel zijn nederzetting Pallanteum, genoemd naar zijn woonplaats in Arcadië of naar zijn zoon Pallas. De heuvel zelf zal later bekendstaan als de Palatijn. Het verbond met Euander creëert een vriendschapsband tussen Pallas en Aeneas. Als Aeneas terugkeert met Etruskische bondgenoten staat de strijd er voor hem heel wat minder slecht voor, zeker nadat zijn moeder Venus hem een wapenrusting heeft gegeven die door Vulcanus gesmeed is. Pallas wordt echter door Turnus gedood, tot grote woede van Aeneas. Turnus kan nog maar net ontkomen.

Aeneas verslaat Turnus (olieverfschilderij door Luca Giordano)
Aeneas verslaat Turnus (olieverfschilderij door Luca Giordano)

Na een wapenstilstand en een krijgsraad wordt besloten om de strijd middels een tweekamp tussen Turnus en Aeneas te beslissen. Als Turnus wint moeten de Trojanen vertrekken, maar als Aeneas wint zal er een eeuwigdurend verbond tussen de Trojanen en Latijnen komen. Aeneas is echter zo duidelijk sterker dan Turnus dat de Italiërs het bestand verbreken en er weer een veldslag uitbreekt, mede dankzij de intriges van Juno en Turnus’ zuster Juturna, de echtgenote van de god Janus. Uiteindelijk slaagt Aeneas erin om Latium zelf aan te vallen. Amata beseft dat alles verloren is en pleegt zelfmoord, waarna Aeneas Turnus alsnog tot een tweekamp dwingt. Turnus wordt verslagen en is aan de genade van Aeneas overgeleverd. Hoewel Aeneas even aarzelt, drijft de aanblik van Turnus in Pallas’ wapenrusting hem tot woede en doodt hij zijn tegenstander.

Aeneas wordt door Venus opgenomen op de Olympus. (Schilderij door Peter Candid.)
Aeneas wordt door Venus opgenomen op de Olympus. (Schilderij door Peter Candid.)

Zo eindigt de Aeneis nogal abrupt en open. Hoewel Vergilius nog revisies gepland had, overleed hij in 19 v. Chr. voor hij hier de kans toe kreeg. Zijn laatste wens was zelfs dat het onvoltooide epos zou worden vernietigd. Keizer Augustus was het hier (gelukkig) niet mee eens en gaf opdracht het gedicht te publiceren met zo min mogelijk aanpassingen. Over het verdere verloop van Aeneas’ leven verhaalt de tekst niet, noch over de stichting van een stad door de Trojaanse vluchtelingen. Andere schrijvers lichten echter tipjes van deze sluier op. Volgens Livius stichtte Aeneas een stad die hij Lavinium noemde, naar zijn tweede echtgenote. Toen Aeneas daar uiteindelijk stierf, kreeg Venus toestemming van Jupiter om haar zoon te vergoddelijken door hem nectar en ambrozijn te geven. Volgens Livius werd Aeneas’ sterfelijke lichaam begraven aan de oever van de Numicus. Volgens Ovidius spoelde deze rivier al zijn sterfelijke lichaamsdelen weg. Andere versies verhalen dat Aeneas in de rivier verdronken was tijdens de strijd of dat hij na een laatste veldslag tegen de Rutuli nooit meer teruggevonden werd, wat zijn vergoddelijking zou aantonen. Als Jupiter Indiges of Pater Indiges werd hij onder de goden opgenomen als voorvader van het Romeinse volk.

De tragische liefde van Dido en Aeneas

Dido en AeneasVergilius’ Aeneis vertelt over de zwerftochten van de Trojaanse vluchtelingen onder leiding van Aeneas, de voorvader van de stichters van Rome. In navolging van Homerus’ Odyssee vertelt Vergilius het verhaal niet in geheel chronologische volgorde. Bij aanvang van het eerste van de twaalf zangen of boeken vertrekt Aeneas met zijn vloot uit Sicilië, waarna hij verrast wordt door de stormwinden die Aeolus op last van Juno heeft vrijgelaten. De schepen worden op de Noord-Afrikaanse kust geworpen en de Aeneaden gaan aan land om de boel te verkennen en hulp te zoeken. Zo stuiten zij op de stad Carthago, geregeerd door koningin Dido.

Dido ontvangt Aeneas en de zijnen in haar paleis en neemt Cupido, vermomt als Ascanius, op haar schoot.
Dido ontvangt Aeneas en de zijnen in haar paleis en neemt Cupido, vermomt als Ascanius, op haar schoot.

Dido of Elissa zou afkomstig zijn uit Tyrus, de havenstad van de Phoeniciërs. De Phoeniciërs waren Kanaänieten, die woonden in het tegenwoordige Libanon. Rond 1200 v. Chr. was een groot deel van het oosten van de Middellandse Zee overrompeld door de zogenaamde Zeevolken (waaronder mogelijk de Filistijnen), maar de Phoeniciërs hadden dit overleefd en groeiden na de val van Minoïsch Kreta uit tot de grootste zeevaarders van het Middellandse Zeegebied. Het is bekend dat Carthago volgens de overlevering inderdaad gesticht werd door Phoeniciërs, zij het rond 814 v. Chr., enkele eeuwen na de legendarische Trojaanse oorlog. Volgens de legende zou Dido zelf de stad gesticht hebben. Dido zou uit Tyrus gevlucht zijn voor haar afgunstige broer, koning Pygmalion, waarbij haar rijke echtgenoot Sichaeus om het leven was gekomen. Aangekomen op de Noord-Afrikaanse kust stond de daar regerende Mauretanische koning Hiarbas haar toe een stuk grond te nemen, zo groot als zij met een koeienhuid kon omlijnen. Dido was hem te slim af door de huid in dunne repen te snijden en zo een aanzienlijk gebied op te eisen. Hiarbas was onder de indruk en vroeg Dido’s hand, maar zij weigerde dit uit respect voor Sichaeus.

Aeneas en Dido vluchten tijdens een jachtpartij voor het onweer een grot in, waar zij elkaars liefde bekennen. (Detail van een gobelin in de Burgerzaal, stadhuis Nijmegen.)
Aeneas en Dido vluchten tijdens een jachtpartij voor het onweer een grot in, waar zij elkaars liefde bekennen. (Detail van een gobelin in de Burgerzaal, stadhuis Nijmegen.)

Vergilius maakt zijn eigen versie van het verhaal door Dido een rol te geven in zijn epos over Aeneas. Venus manipuleert de ontmoeting tussen Aeneas en Dido door haar zoontje Cupido de plaats van Ascanius, Aeneas’ zoon, in te laten nemen. Zo maakt Cupido eerst de moederlijke gevoelens van Dido los en vervolgens laat hij haar verliefd worden op Aeneas, die haar van al zijn omzwervingen vertelt. Venus doet dit vooral om zeker te weten dat Aeneas geen gevaar zal lopen aan Dido’s hof, maar Juno sluit zich met heel andere motieven bij het plan aan. Het is immers Aeneas’ lotsbestemming om een stad in Italië te stichten die ooit tot een enorme macht zal uitgroeien, wat Juno, die nog altijd wrok koestert jegens de Trojanen, niet ziet zitten. Op deze manier hoopt Juno Aeneas dus weg te houden uit Italië. Maar Fama, de godin van de geruchten, verspreidt het nieuws sneller dan een modern roddelblad. Hiarbas, die volgens Vergilius een zoon van Jupiter en een nimf is, richt zich in gebed tot zijn goddelijke vader en spreekt zijn boosheid uit over het in zijn ogen grote onrecht hiervan. Jupiter besluit in te grijpen en stuurt Mercurius, die Aeneas overhaalt om alsnog te vertrekken. Dido is verbolgen en gebroken. Ze laat een grote brandstapel oprichten waarop ze alles laat plaatsen wat aan Aeneas herinnert: achtergelaten wapens, voorwerpen en kleren, maar ook het bed waarin zij samen geslapen hebben. Dido vervloekt Aeneas en de zijnen en voorspelt een eeuwige haat tussen haar stad en de afstammelingen van Troje. Vervolgens neemt ze plaats op het bed en steekt zichzelf dood met Aeneas’ zwaard. Aeneas ziet uit de verte de gloed van de brandstapel wanneer die ontstoken is.

De Dood van Dido, door Augustin Cayot.
De Dood van Dido, door Augustin Cayot.

Vergilius heeft het tragische verhaal van Dido zoals gezegd niet zelf bedacht, maar hier wel zijn eigen draai aan gegeven. In de losstaande mythe was het de trouw aan Sichaeus die haar noodlottig werd. Hiarbas eiste Dido op als zijn vrouw en dreigde met oorlog. Als vredesvoorwaarde stelde hij dat iemand uit Carthago bij Hiarbas moest gaan wonen om hem de Phoenicische cultuur te leren. Maar uiteraard zal geen enkele Carthager bij de Afrikaanse barbaren willen gaan wonen, of wel soms? Dido besluit zich mild en eerzaam te tonen en zegt dat eenieder bereid zou moeten zijn iets dergelijks te doen om de stad te redden: sterker nog, iedere Carthager zou bereid moeten zijn om zijn eigen leven op te offeren voor de stad! Maar dan pas vertellen haar herauten dat Hiarbas slechts één persoon uit Carthago in zijn gezelschap wenst: Dido. Zo heeft Dido zichzelf klem gezet: trouwen met Hiarbas is de enige manier om de stad te redden, maar dit wil zij zelf niet, terwijl zij iedereen die zou weigeren zichzelf op te offeren voor de stad heeft veroordeeld. Dido’s brandstapel is in deze versie van het verhaal niet voor vernietiging van de herinnering aan Aeneas, maar onder het mom van dodenoffers voor Sichaeus. Op die manier lijkt het alsof zij zich opmaakt om met Hiarbas te trouwen. Uiteindelijk beklimt Dido de brandstapel en verkondigt nu naar haar echtgenoot te gaan, waarna zij zichzelf doodsteekt.

De Carthaagse godin Tani, hier afgebeeld met leeuwenkop, was mogelijk een inspiratie voor Dido.
De Carthaagse godin Tanit, hier afgebeeld met leeuwenkop, was mogelijk een inspiratie voor Dido.

Het werkelijk bestaan van Dido zelf is nogal een discussiepunt. Het is niet geheel duidelijk wie als eerste het verband legde tussen Dido en de voorouders van Rome, al heeft Vergilius dit in elk geval zodanig gedaan dat het verhaal wereldberoemd is geworden. Carthago zelf kan rond 1250 v. Chr. nog niet als echte stad bestaan hebben: vermoedelijk werd de stad in 814 v. Chr. pas gesticht. Pompeius Trogus plaatst Dido’s stichting van de stad op 72 jaar voor de stichting van Rome, dus in 825 v. Chr. Dido zou na haar zelfdoding zijn vergoddelijkt en het is inderdaad niet ondenkbaar dat zij gebaseerd is op de Carthaagse godin Tanit. Vergilius, die met zijn Aeneis een propagandistische agenda had, heeft met de tragedie van Dido uiteraard een mythologische oorzaak voor de Punische Oorlogen gecreëerd. Als Aeneas haar later in de onderwereld weer tegenkomt kijkt ze van hem weg. Een ander belangrijk verschil met de losstaande versie van de mythe is de trouw aan wijlen haar man: waar in het origineel deze trouw de hele motivator voor het verhaal is en Dido hier nimmer van afwijkt, is Vergilius’ versie van Dido veel complexer. Ze is een gekwelde, tragische vrouw, die de trouw aan haar overleden man opgeeft ten gunste van Aeneas, maar hier uiteindelijk aan ten onder gaat.

Vergilius en Dante zien de wellustigen in de tweede kring van de hel (Inferno, canto 5). Ets door Gustave Doré.
Vergilius en Dante zien de wellustigen in de tweede kring van de hel (Inferno, canto 5). Ets door Gustave Doré.

Het verhaal van Dido is dankzij Vergilius zo beroemd geworden dat het nog menig kunstenaar heeft geïnspireerd. Vanaf de 17e eeuw heeft het meerdere opera’s geïnspireerd, evenals toneelstukken en andere literaire werken. In de 14e eeuw plaatst Dante Alighieri haar, in zijn Goddelijke Komedie, in de tweede kring van de hel, waar de wellustigen in een eeuwige wervelwind gevangen zitten. (Dante wordt in zijn gedicht overigens door hel en vagevuur rondgeleid door Vergilius.) Blijkbaar zag Dante zelfmoord gedreven door liefde als een teken van zeer ernstige onmatigheid, ofschoon hij zelfmoord als zodanig ook veroordeelde. De Italiaanse fascisten onder Mussolini demoniseerden haar als een anti-Romeinse figuur, die bovendien stond voor Noord-Afrikaanse beschaving en een sterke vrouw was, hetgeen allemaal niet in hun plaatje paste. Over het algemeen wordt Dido echter vooral als een sympathieke, tragische figuur gezien, die in feite het slachtoffer van een goddelijke intrige was.