De weg langs de Limes is in het westen en midden van Nederland erg duidelijk, maar wordt in het oosten gedomineerd door vermoedens en twijfels. Dit hebben we al gezien met de castella van Rijswijk, Maurik en Kesteren, die nooit zijn teruggevonden, ofschoon er aanwijzingen in de omgeving zijn. Nog veel lastiger is het voor de twee wellicht vermoedde castella in gemeente Over-Betuwe, waarvan het bestaan zo mogelijk nog veel twijfelachtiger is: Randwijk en Driel.
Vanaf de Rijnbandijk heb je bij Driel en Randwijk goed uitzicht over de Rijn. De overkant is heel wat heuvelachtiger.
Castellum Randwijk wordt vermoed op grond van een paar feiten. Ten eerste bevond zich vlakbij Randwijk een lange tijd een belangrijke oversteekplaats over de Rijn, waardoor het vreemd zou zijn om de plek onbewaakt te laten. Ten tweede bevindt Randwijk zich ongeveer halverwege Kesteren en Arnhem, twee Romeinse legerplaatsen, die nogal ver uit elkaar liggen. Archeologische sporen van een castellum in de omgeving van Randwijk zijn er echter niet. Als er zoiets bestaan heeft moet het zijn weggespoeld door de rivier of bedolven zijn onder de grond.
De opvallende scharniersteen uit Driel. Een deel van het castellum?
Het castellum bij Driel, meer dan 8 kilometer naar het oosten, is evenmin aangetoond. Ook deze plaats lag langs de Limesweg. Van de andere kant ligt Driel al dicht in de buurt van Arnhem, waar een aangetoond castellum stond. Een castellum bij Driel was dus misschien niet nodig, zodat het bestaan ervan nog veel twijfelachtiger dan dat van Randwijk is. Het oosten van Driel is wel opvallend rijk aan vondsten zoals een groot scharnierstuk van tufsteen, dat deel van een toegangspoort lijkt te zijn geweest – van een castellumpoort misschien, zeggen hoopvolle stemmen, al is het bewijs ervoor niet geleverd. Kleine bronzen onderdelen van uitrustingen en andere militaria zijn er ook gevonden. Als het fort bestond, hetgeen nog steeds niet vaststaat, lijkt het gebied bij De Baarskamp hier een goede kandidaat voor gezien de stroomgeulen.
Splitste hier wellicht de weg naar Noviomagus af van de Limesweg? Was het castellum dan ook nabij? Bewezen is het niet.
De twee castella in Over-Betuwe zijn dus eigenlijk heel onzeker. Men zou ze speculatief kunnen noemen, hoewel de vermoedens wel op enkele vondsten en overwegingen zijn gebaseerd. Concreet bewijs is er echter niet, ondanks de vele interessante vondsten in de omgeving. Driel kende in elk geval wel een nederzetting van inheemse oorsprong. De weg die daarbij zou moeten lopen is echter nog niet teruggevonden. Afgezien van de Limesweg is het erg waarschijnlijk dat Driel een tweesprong kende, omdat het een logisch startpunt is voor de weg naar het zuiden, richting de tempels van Elst en de stad Noviomagus.
Een weefgewicht en wat spinklosjes, gevonden op de Moordakkers bij Herveld.
Volgens bepaalde ideeën zou de Limesweg bij Randwijk een zijsprong kunnen hebben gehad, die met een grote bocht naar Elst liep, waar vanuit Driel waarschijnlijk een directe weg naartoe liep. Niet ver van de mogelijke weg vanuit Randwijk ligt Herveld, waar op de Grote Woerd en Kleine Woerd vondsten zijn gedaan zoals scherven van urnen, tufsteen en funderingen. Vermoedelijk heeft er in die omgeving een villa gestaan. Naar het oosten, bij Valburg, lag een grafveld en vermoedelijk dus ook een nederzetting, wat ook uit sporen van huizen en putten blijkt. Het opvallende is dat een deel van de sporen in de lange 2e eeuw past, terwijl er ook veel Laat-Romeinse sporen zijn, zonder dat continuïteit tussen de twee is. De nederzetting is dus vermoedelijk tussendoor verlaten: bij de aanleg heeft men dwars door de midden-Romeinse begraafplaats heen gebouwd.
Het voetstuk van Vagdavercustis, gevonden bij Randwijk in de buurt.
Bij Heteren, ten zuiden van de Limesweg, zijn allerlei scherven en een zeldzaam zegelsteentje. In Hemmermeer is een voetstuk ter ere van de godin Vagdavercustis aangetroffen, gewijd aan haar door ene Simplicius Superus, decurio van de Ala Vocontiorum. Deze ruitereenheid zat tussen 70 en 120 na Chr. in Kalkar (Duitsland) gelegerd, waar ook een heiligdom van Vagdavercustis gevonden is. De inscriptie spreekt echter van een Brits leger, wat impliceert dat Superus decurio was na 120, toen de eenheid al naar Brittannia vertrokken was.
Een “ijzersterke” herinnering aan de Romeinse tijd in Driel.
Ondanks alle vondsten is het dus moeilijk om met zekerheid wat te zeggen over eventuele Romeinse forten in Over-Betuwe. In elk geval zijn er wat vermoedens, maar niet meer dan dat. Romeinse namen zijn er niet aan verbonden. Enkele kunstwerken herinneren in elk geval aan het idee van dergelijke forten. Aan de zuidrand van Driel aan de Romeinse Limes en de handelsroutes langs de Rijn. Curieuzer is het kunstwerk aan de westzijde van Randwijk, dat bestaat uit een Fiat 600 waar voeten onderuit steken, volgens de kunstenaar omdat de schildpadformatie hem aan een autobus denken doet. De tekst op het voetstuk verwijst echter duidelijk naar een Romeinse grens: “Non Plus Ultra” – tot hier en niet verder…
Vandaag vervolgen we onze artikelenreeks over Romeinse plaatsen in Nederland. Momenteel behandelen we de Limes in Gelderland, een grotendeels vrij onzeker gebied waarvan we van een aantal castella niet meer dan vermoedens hebben. Eén van de plaatsen waar een castellum aan toegewezen wordt is Kesteren. Wat betreft de vermoedens kunnen we meteen met de deur in huis vallen: concrete sporen van dit castellum zijn er niet. De locatie wordt vooral vermoed vanwege een opvallende hoeveelheid voorwerpen in de omgeving. De naam Carvium of Carvo, die voorkomt op de Peutingerkaart, is in de loop der jaren wel eens aan het vermoede castellum van Kesteren toegeschreven, maar dat is pure speculatie en ook verre van waarschijnlijk. De naam hoort waarschijnlijk bij het castellum in de buurt van Herwen.
Door de ligging van Carvone of Carvo tussen Levefanum en Castra Herculis op de Peutingerkaart, is men er traditioneel van uitgegaan dat dit Kesteren zou zijn. Inmiddels worden Levefanum en Castra Herculis echter niet meer als respectievelijk Rijswijk (Gld.) en Arnhem gezien, zodat Kesteren als Carvo uitgesloten is.
De vermoedens van een castellum in de omgeving van Kesteren zijn te wijten aan vooral burgerlijke vondsten in de buurt. Er is een concrete vicusteruggevonden, met duidelijk militaire invloed, wat dus sterk te denken geeft. De vicus werd namelijk omgeven door een gracht en bovendien zijn er in de restanten graffiti teruggevonden die ook op de aanwezigheid van militairen duiden. De vicus moet rond het jaar 225 verlaten zijn. Het fort zelf zou in de Laat-Romeinse tijd nog steeds of opnieuw in gebruik kunnen zijn geweest, aangezien de naam castra toen meer algemeen in gebruik was. De naam Kesteren zou namelijk van castra kunnen komen…
Aardewerk en crematieresten uit het grafveld op de Prinsenhof. De kruiken en de terra sigilata zijn duidelijk geïmporteerd.
Ietsje naar het oosten, in de Prinsenhof, zijn in 1967 tijdens de aanleg van de wijk meerdere crematiegraven gevonden, gevolgd door een compleet grafveld van wel 140 graven, waarvan de oudste rond 70 na Chr. lijken gemaakt, dus rond de tijd van de Bataafse Opstand. Opnieuw zijn de aanwijzingen voor militaire aanwezigheid sterk: er was weinig inheemse invloed aanwezig in het aardewerk dat in grote getale werd aangetroffen. De vraag is dus of de oudste graven van het veld van oorlogsslachtoffers waren of eenvoudigweg strookt met de theorie dat het merendeel van de Gelderse Limes na de Bataafse opstand werd aangelegd. Een aantal paardengraven doen vermoeden dat er ook ruiterij in de omgeving zat. Een tweede grafveld volgde in 1972, meer naar het oosten. De straat waar de vondst gedaan is heet dan ook de Carvonestraat, al weten we inmiddels dat die naam niet juist is.
De helm van Kesteren bevindt zich momenteel in Museum het Valkhof. Hoewel hij uit elkaar ligt zijn de onderdelen vrijwel compleet.
Nog een belangrijke militaire vondst werd ten zuiden van de bebouwde kom gedaan in de vorm van een helm, in de Peppelenwoerd. Rond 1890 zijn hier al tufsteen-resten van de fundering van een bouwwerk teruggevonden. Omdat de tufsteen destijds verkocht is om er cement van te maken, is het nu vrijwel onmogelijk om nog te achterhalen wat voor gebouw dit was. De op dezelfde locatie gevonden bronzen helm is echter in handen van Museum het Valkhof beland. Dat de helm op het land is gevonden in plaats van in een rivierbedding betekent waarschijnlijk dat hij met opzet begraven is, wellicht als een offer aan de goden, wat de soldaten blijkbaar wel eens deden. De nekbeschermer van deze helm bevat de namen van drie soldaten: Titus Varronius, Gaius Iulius en Titus Iulius.
Soms duidt men Kesteren aan als Carvo en Herwen als Carvium. Erg waarschijnlijk is dit niet.
De omgeving van Kesteren en gemeente Neder-Betuwe bevat enkele inheemse nederzettingen. Eentje hiervan bevond zich in Opheusden, ter hoogte van het Vispad. De ander bevond zich ten zuiden van Kesteren in de Woerd, waar vanaf 1891 in de loop van ruim een eeuw meerdere vondsten en opgravingen gedaan zijn. Deze nederzetting bevatte allerlei aardewerk en munten, maar ook dakpannen en slingerkogels. De derde nederzetting bevond zich ter hoogte van IJzerendoorn. Ook hier zijn stukken van dakpannen gevonden, evenals brokken tufsteen.
De wachttoren bij Opheusden werd in 2016 geopend.
Alle vondsten van nederzettingen, graven en militaire voorwerpen ten spijt is castellum Kesteren tot op heden niet teruggevonden. De vraag is of dat ooit nog gebeuren gaat. De loop van de Nederrijn is in de loop der eeuwen langzaam verschoven en heeft een eventueel castellum mogelijk weggespoeld, zodat het nooit meer terug te vinden zal zijn. De meest zichtbare herinnering aan de Limes in de omgeving van Kesteren is de wachttoren in Opheusden, die vanaf de Rijnbandijk uitkijkt over de gracht en de Nederrijn.
Beste barbaren, een Romeinse groet vanuit hartje Utrecht! Na gisteravond voor anker te zijn gegaan ter hoogte van Rijswijk (misschien het castellum Fletio) zijn we heden morgen verder gevaren, over dat vreemde 21e-eeuwse kanaal dat hier ligt. Het was een rustige tocht waarop weinig te melden viel. Na een opvallend koude, natte Romeinenweek (met uitzondering van het eerste weekend) was de temperatuur nu eindelijk een beetje aan het stijgen, dus kon ik volop genieten. Maar tegen het einde van de ochtend kwam het schip aan in de buurt van Houten, wat uiteraard mijn bestemming was. Want zo luidde het raadsel: ‘Ten zuiden van Traiectum en Fectio ligt een plaats met een nieuw castellum. Zoek daar een slaaf die uitleent.‘
De castellum-wijk in Houten, is qua plattegrond en bouwstijl losjes op een Romeins fort gebaseerd. Gaaf, hè?
Het raadsel verwees natuurlijk naar Houten, omdat daar een woonwijk staat die “Castellum” heet. De straten hebben daar zelfs Latijnse namen, al is het wel een beetje potjeslatijn, geloof ik. Al voor ik Houten binnen kwam, stuitte ik in een weiland ten zuiden ervan op een kunstwerk met de tekst: “Hier wordt gewerkt aan geschiedenis; intussen vervliegt de tijd, onherroepelijk.” Op de plek van de tekst moet een villa hebben gestaan als deel van één van de vele nederzettingen in de streek. De Castellum-wijk bevindt zich meer naar het noorden, ook ter hoogte van zo’n nederzetting.
Een fraaie houten Romeinse soldaat! Daar heeft duidelijk veel werk in gezeten!
In Houten volgde ik min of meer de spoorweg, bij wijze van het goede spoor volgen. Dat bleek een slimme zet, want daardoor liep ik tegen het archeologisch museum aan, waar vandaag toevallig een Romeins evenement aan de gang bleek. Vlak naast het gebouw van het oude station, waarvan de zolder het hoofdkwartier van ArcheoHouten vormt, waren allerlei kraampjes en informatie te vinden. Door middel van een stempelkaart kon je alle activiteiten af en zo punten sparen. Bij de ingang van het evenement stond een houten Romeinse soldaat, compleet met leren riemen. Zijn gezicht was uitneembaar, zodat kinderen in zijn uitrusting als Romein op de foto konden. Zijn naam was blijkbaar nog onbekend, dus kon je deze raden door hem op te schrijven en in een bak te doen. Ik ben benieuwd…
Archeologie is meer dan alleen graven, vondsten classificeren en boeken schrijven: het vereist ook veel precisie.
De AWN liet iedereen die het maar wilde kennismaken met archeologie: niet alleen door middel van opgravingen, maar ook aan de hand van de optische en geografische technieken die hier bij komen kijken. Aan de hand van een kaart en kompas kun je je locatie veel nauwkeuriger bepalen, terwijl je met een lens en landmeetapparatuur de details kunt uitmeten. Daarnaast kon je scherven identificeren of in elkaar puzzelen in de hoop een compleet potje te maken.
Roma victrix! De 21e eeuw moet het toch mooi afleggen tegen de 1e eeuw!
Natuurlijk ontbraken de Romeinen en andere re-enactors ook niet. Eén van de aanwezigen was een Romeinse dame die ik de dag ervoor al in Cuijk had gezien. Hier in Houten bemande zij opnieuw een stand vol Romeinse spelletjes: ‘Ik ben eigenlijk helemaal niet zo van het spelletjes doen,’ zei ze tegen een meneer van de AWN, maar dat weerhield haar er niet van om hem in te maken met mola. De dame had voor een aantal vrijwilligsters van de werkgroep ook wat Romeinse klederdracht geregeld: het resultaat was welhaast oogverblindend! Een heer in Laat-Romeinse dracht liep ook nog rond, al denk ik dat de metaaldetector die hij bij zich had van nog veel latere tijd is. Een inheemse dame (dus uit de ijzertijd) kon aan iedereen uitleggen hoe je van ruwe vlas of wol echte kleding maken kunt!
Uiteindelijk kwam ik op de oplossing van het raadsel. De slaaf die uitleende was natuurlijk Carus, de auteur van het schrijfplankje van Tolsum. Tolsum is, in tegenstelling tot wat je door de naam zou kunnen denken, geen Romeinse stad maar een plaats in Friesland. Carus was hier in opdracht van zijn meesteres om een geldlening af te handelen en het plankje verhaalt over de transactie. Slaven die een dergelijke functie in een huishouden hadden waren wel vaker geletterd en hadden soms genoeg geld om zelf geld uit te lenen aan vrije Romeinen. Natuurlijk waren er ook slaven die veel erger af waren, zoals degene die in een groeve of mijn moesten werken, maar dat kwam in dit land zelden voor, zodat de meeste slaven in Germania Inferior eigenlijk beter af waren dan een dagloner.
Mijn tabula en stilus, door Carus achtergelaten achter de houten Romein. Hoewel je het op het plaatje niet zo goed ziet, stond er een boodschap op geschreven.
Geheel in stijl had Carus mijn tabula achtergelaten, zonder bijgevoegde papyrus: het raadsel stond gewoon op de tabula zelf. ‘Ga vanuit Fectio twee castella naar het westen. Zoek daar een vechtersbaas zonder naam.’ Wie een beetje kennis heeft van de Romeinse Limes en tegelijkertijd mijn belevenissen van deze week heeft bijgehouden, kan de oplossing al wel raden. Vol goede moed om dit alles voor eens en voor altijd te klaren ging ik naar het noorden. Tegen vijven bereikte ik Fectio (Vechten) en sloeg af naar het westen. De Limesweg is in het moderne Utrecht echter veel moeilijker te volgen dan in onze tijd, zodat ik uiteindelijk het spoor wat bijster ben geraakt en maar onderdak ben gaan zoeken. Morgen maak ik de tocht af. Dan vind ik, als alles meezit, mijn laatste voorwerp. Hopelijk krijg ik dan ook te horen waar dit goed voor was. Tot morgen!
Gegroet, waarde barbaren! In de loop van dit weekend heb ik mijn drinkbeker en soldatenriem teruggevonden, maar mijn uitrusting was bij lange na nog niet compleet. ‘Zak de rivieren af en ga naar het kanaal ertussen. Zoek daar de veroorzaker.’ Zo luidde het nieuwe raadsel dat ik gisteren aantrof in Zutphen. Het was mij in elk geval duidelijk dat ik weer aan boord moest van het Romeinse schip dat mij erheen gebracht had. Hiermee voeren we terug naar de Rijn.
Castellum Matilo, in het oosten van Leiden, is tegenwoordig een prachtig openbaar park dat de omtrek en hoofdwegen van het castellum weergeeft!
Toen ik vanmorgen wakker werd, bleek dat we inderdaad de Rijn af waren gezakt: de rivier was beduidend smaller dan in het oosten, met stevige kades. Het leek me duidelijk dat het om de Oude Rijn ging. Dat vermoeden werd snel bevestigd toen ik niet ver van de aanlegplaats een castellum ontdekte. Ik hoefde niet lang na te denken waar ik was: het was Matilo, het castellum dat in Leiden-Roomburg ligt en in jullie tijd wordt gemarkeerd met een compleet openbaar park. Dit herinnerde me er ook aan dat bij Matilo het Kanaal van Corbulo op de Rijn uit kwam. Gouverneur Gnaeus Domitius Corbulo liet rond 47 na Chr., om zijn soldaten bezig te houden en de waterwegen beter te verbinden, een kanaal graven tussen de Maas en de Rijn. Tussen de rivieren dus! Ik wist dat ik op het goede spoor zat en besloot de loop van het kanaal naar het zuiden te volgen.
Zie ik daar ineens de MobiLimes staan!
Na een uurtje of twee lopen stuitte ik op iets interessants. Voor de deur van een tuincentrum in Leidschendam zag ik de MobiLimes staan, de mobiele bus van Romeinse Limes Nederland, die ik de afgelopen jaren al wel eerder ben tegengekomen. Binnenin vind je een kleine interactieve tentoonstelling over de Limes. Dit gaf mij de indruk dat ik warm zat. Op de deur van het centrum, Life & Garden, hing een tekst over de herontdekking van het kanaal, dus ging ik nieuwsgierig het centrum binnen. Het bleek dat ik het gebouw door moest lopen, helemaal naar achteren. Daar trof ik een vitrine, met wat vondsten uit de Romeinse tijd, maar ook uit oudere en latere tijden, van de steentijd tot de 17e eeuw.
Kijk eens wat een enorme sleuf! Daar valt vast wat in te vinden voor een archeoloog!
Ieder halfuur ging er een rondleiding van start, die vanuit de oranjerie van het tuincentrum het weiland in ging. Hier, in de Vlietvoorde bij Leidschendam, worden namelijk archeologische opgravingen gedaan: het is de bedoeling dat er woningen gebouwd gaan worden, maar dan moet volgens de Nederlandse wet de bodem eerst onderzocht worden. De gids legde uit hoe de bodem hier in elkaar zit: van oorsprong was het westelijke deel van het terrein een zogenaamde strandwal, die bestaat uit stevige zandgrond. Meer naar het oosten, richting een modern kanaal dat de Vliet heet, was de grond een lagere strandvlakte, van veen. Het is moeilijk om veel sporen van bewoning in de grond te vinden, want de bovenlaag van de strandwal, die oorspronkelijk veel hoger lag, is op den duur weggesleten, terwijl de bovenlaag van het veen in de loop der eeuwen door turfstekers is verwijderd. Toch is er wel degelijk het een en ander te zien en te vinden.
Over de zwarte veengrond ligt nog een dun zandlaagje.
De gids nam ons door het hoge gras mee naar de sleuven op het terrein. In de eerste was een grote graafmachine bezig om de aarde voorzichtig te verwijderen, al schrapend, zodat eventuele voorwerpen niet beschadigen. Het verschil tussen de zand- en veengrond was goed te zien: het veen was donker, terwijl de zandgrond er veel lichter en droger uit zag. Zo kun je dus goed zien dat de lagen op den duur over elkaar zijn gegaan. In de tweede sleuf, die behoorlijk lang was, was geen machine meer, maar er werd niet minder hard om gewerkt. Waar de kaartjes op de aarde voor waren, wilde één van de kinderen weten. Het antwoord luidde dat die dienen om te onthouden op welke exacte plek een voorwerp gevonden is. Meerdere voorwerpen die ik in de vitrine had gezien, kwamen rechtstreeks uit deze sleuf.
Tussen het lichte zand en de zwarte veengrond is grijze klei te zien. Daaraan kun je het Kanaal van Corbulo herkennen!
De sleuf in kwestie had ook een opvallende laag die veel weg had van grijze klei, min of meer in de vorm van een halve ovaal, 14 meter breed. Dit was waarschijnlijk het kanaal van Corbulo: de klei zal op den duur door het water zijn aangevoerd en het kanaal zou een meter of 12 breed moeten zijn. Een stuk verderop lijkt er echter nog een gang van het kanaal gevonden, legde de gids uit, maar dan met een breedte van 8 meter. Het vreemde is dat beide delen niet op één lijn liggen en ook niet handig met elkaar te verbinden lijken. Wellicht is er op den duur dus een nieuw kanaal aangelegd of in elk geval een nieuw gedeelte omdat het oude deel aan het verzanden was.
Archeologisch talent in voorbereiding!
De laatste sleuf die de gids ons toonde bevatte geen Romeinse opgravingen: in plaats daarvan was de fundering van een 17e-eeuws landgoed blootgelegd. Extra leuk hier was dat de kinderen de gelegenheid kregen om zelf archeoloog te zijn: in een klein zandterreintje had één van de projectmedewerkers meerdere munten en andere metalen voorwerpen begraven. De jongelui konden dit met metaaldetectors opsporen en vervolgens met een schop of troffel uitgraven. Het enthousiasme vierde hoogtij!
Gannascus! Een Cananefaatse auxiliair die het blijkbaar leuker vond om zijn eigen land te teisteren.
Ondertussen was er echter nog geen spoor van mijn spullen. Ik vroeg mij af of ik Corbulo soms zoeken moest, maar die leek geen deel van de 9 te zijn. De aanwezige Romeinen, een gepensioneerde cavalerist en zijn echtgenote, verklaarden ook dat ze gouverneur Corbulo niet gezien hadden. Toen realiseerde ik mij dat Corbulo bij zijn aantreden als gouverneur van Germania Inferior te kampen had met zoetwaterpiraten, die vanuit het noorden langs de kust trokken en dan de rivieren opvoeren om de nederzettingen te plunderen. De beruchte aanvoerder van deze bende was Gannascus, een Cananefaat uit de hulptroepen die was gedeserteerd en de Rijndelta op zijn duimpje kende. Het zou kunnen dat Corbulo het kanaal liet aanleggen om zijn schepen gemakkelijker van Maas en Rijn te laten wisselen en zo de waterdefensie van het westen te verbeteren. Met de veroorzaker van het kanaal bedoelde het raadsel dus niet Corbulo maar Gannascus!
Mijn pugio! Ik ben nu in elk geval weer wat beter bewapend voor als ik een schurk tegenkom.
Inderdaad troffen we in de sleuven van het onderzoeksterrein één van mijn voorwerpen aan, met een brief erbij. Het was mijn pugio, mijn militaire dolk die als reservewapen dient. Toepasselijk, want Gannascus eindigde bij wijze van spreken met een “dolk in zijn rug”: Corbulo veinsde dat hij onderhandelen wilde maar liet zijn onderhandelaars Gannascus vermoorden. Dat gebeurde in het land van de Chauken, rond de Eemsmonding, wat bijna een grote oorlog gaf omdat de Chauken deze actie als een grote belediging zagen. Corbulo kreeg van keizer Claudius echter geen toestemming voor een oorlog en moest zich terugtrekken: ook de Frisii, die hij een Romeins bestuur had opgelegd, moest hij met rust laten. Maar de piraterij was flink ingedamd en de Limes goed versterkt.
Dit monument in Park Arentsburgh, in Voorburg, geeft de plek van Forum Hadriani aan.
De brief bij mijn dolk had Gannascus geheel in zijn stijl geschreven: “Hee, Romeinse dienstklopper! Als je je zooi terug wil, ga naar Grinnes en dan naar het zuiden! Ga daar naar een dorp vol Romeinen, Germanen en Kelten! Zoek de vrouw uit de hoofdstad!” Weer een raadsel. En wat Gannascus hier nu mee bedoelt… Grinnes ken ik in elk geval wel. Dat ligt aan de Waal, maar dan flink naar het oosten. Het beste wat ik dus doen kon was het kanaal blijven volgen en dan uiteindelijk linksaf slaan en langs de Maas trekken. Gelukkig mocht ik het paard van de oude ruiter lenen. Zo reed ik verder vanuit Leidschendam en kwam ik langs Forum Hadriani, oftewel Voorburg. Het is de hoofdstad van de Cananefaten (eigenlijk heet het Municipium Aelium Cananefatum) en is genoemd naar keizer Aelius Hadrianus, die de stad marktrechten gaf.
De mijlpalen in Wateringseveld, Den Haag. De namen van keizers als Antoninius Pius en Caracalla staan erop.
Al volgend kwam ik terecht in Den Haag, waar ik in Wateringseveld langs een monument met drie mijlpalen kwam. Geen wonder, want langs de weg aan het kanaal zijn meerdere mijlpalen gevonden en op de plek van het monument zelfs vier! Uiteindelijk eindigde ik in Naaldwijk, waar misschien ook een mijlpaal gevonden is, maar dan wel lang voor jullie tijd. Naaldwijk bevatte sowieso een vicus, maar misschien ook een militair fort met een vlootbasis. Als dat zo was zou het de vlootbasis Helinium geweest kunnen zijn. Afslaand naar het oosten kwam ik in de loop van de avond door meer plekken waar Gallo-Romeinse nederzettingen en wellicht ook forten of pleisterplaatsen gestaan kunnen hebben. Dit zijn onder andere Flenium (Vlaardingen?) en Tablis (Alblasserdam?). Grinnes ligt vermoedelijk wat verderop, misschien bij Rossum, waar de Waal en Maas dicht bij elkaar liggen. Terwijl ik probeer dit te bereiken voor het donker wordt, stuur ik alvast dit bericht aan jullie. Hopelijk kan ik het geheimzinnige dorp morgen vinden…
Inmiddels zijn we in onze reeks over Romeinse plaatsen in Nederland, waarin we in de eerste plaats de Limes volgen, aangekomen in Gelderland. Vanuit Rijswijk, waar mogelijk een onbekend castellum heeft gestaan, trekken we oostwaarts, langs de Rijn of langs de vermoedelijk wat zuidelijker gelegen Limesweg. De Gelderse Limes is lang niet zo duidelijk als de Zuid-Hollandse of Utrechtse, omdat de meeste castella niet zijn teruggevonden en de bijbehorende namen moeilijker te koppelen zijn. Toch hebben we in elk geval veel aanwijzingen die de nodige vermoedens doen opkomen.
De Opstand der Bataven was een goed argument om de Rijn in hun leefgebied ook uitgebreid te bewaken!
Het huidige vermoeden is dat de Gelderse Limesforten grotendeels zijn opgericht na de Bataafse Opstand in het jaar 70 na Chr. De forten in Utrecht en Zuid-Holland daarentegen zijn vrijwel allemaal gebouwd onder de regeringen van de keizers Caligula en Claudius, tussen 40 en 50 na Chr. Dit om het vrij kwetsbare westelijke deel, dat het gemakkelijkst leed onder Chaukische en Friese plundertochten, te bewaken. Het oosten lag hier waarschijnlijk minder bloot aan, maar in de opstand werd de Rijngrens van beide zijden bedreigd. Behalve de Bataven (en hun Cananefaatse buren in het westen) namen er namelijk ook veel stammen achter de grens deel aan de opstand, zoals de Friezen, Chauken en Bructeren. De grens moest ten oosten van Fectio dus ook maar goed bewaakt worden, zodat er na de opstand hier ook de nodige forten verrezen.
Stenen vondsten uit Maurik: ballistakogels, maalstenen en nettenverzwaring. (Foto: Historische Kring Kesteren en Omstreken)
Zoals in het vorige artikel gezegd werd, lag er bij Rijswijk dus vermoedelijk zo’n Limesfort, ofschoon het fort zelf nog altijd niet teruggevonden is en de naam onbekend is. Ruim 5 kilometer naar het oosten komen we bij Maurik, waar op eenzelfde manier een castellum vermoed wordt. Wel zijn er iets meer vermoedens over de benaming van het fort: het zou Mannariciumkunnen zijn. Deze naam staat tussen Carvo en Traiectum vermeld in de Itinerarium Antonini, een Romeinse reisgids, en is duidelijk verwant aan Maurik. We weten dat Traiectum Utrecht is en dat Carvo hier ten oosten van lag, wat Maurik een logische locatie maakt. Vondsten uit 1972, gedaan bij baggerwerkzaamheden, doen vermoeden dat het fort ten noordwesten van Maurik lag, aan een bocht of tak van de Rijn die nu verdwenen is. De naam Mannaricium zou een verbastering kunnen zijn van Maleriacum, wat zou duiden op een streek genoemd naar ene Malerus of Malerius. Dat een streek naar een persoon genoemd wordt impliceert dat het om een rijk en machtig man gaat, die waarschijnlijk de dienst in het gebied uitmaakte toen de Romeinen er voor het eerst arriveerden, zodat ze de streek naar hem noemden.
Mannaricium herbergde waarschijnlijk vooral ruiters, net als het fort bij Rijswijk.
Mannaricium was waarschijnlijk een ruiterfort en in de eerste jaren na de opstand tot 83 na Chr. zat hier het Cohors II Thracum equitata hier gelegerd, een ruiterafdeling van hulptroepen uit Thracië. (Het 1e cohort van de Thracische cavalerie zat tegelijkertijd waarschijnlijk verderop bij Rijswijk.) Het Cohors II Hispanorum equitata, uit Spanje, zat vervolgens tot 116 na Chr. in het fort. Net als de meeste Rijnforten zal Mannaricium regelmatig herbouwd zijn, om begin 3e eeuw “versteend” te worden. Rond 275 werd het fort waarschijnlijk verlaten zoals bijna alle Limesforten, al zijn er bewijzen dat Mannaricium rond 330 weer bewoond was. Het is echter niet zeker of het hier gaat om nieuwe militaire bezetting of dat er een burgerlijke nederzetting ontstaan was. Door de ligging zullen opgravingen naar Mannaricium waarschijnlijk vrijwel onmogelijk blijven.
Streekmuseum Baron van Brakell, in Ommeren, bevat veel vondsten over de Romeinse tijd in de Betuwe.
Ten noordoosten van Maurik, aan de Homoetseweg, is het zuidelijk deel van een Romeins grafveld aangetroffen, waarin crematieresten, houtskool en aardewerk teruggevonden zijn. Het is dus duidelijk dat de doden gecremeerd werden, terwijl het aardewerk in kwestie waarschijnlijk als grafgift meegegeven was. Verderop, in dezelfde gemeente (Buren) zijn meer vondsten gedaan. Ruim ten zuiden van de Limesweg ligt Zoelen, waar in 1974 een tweede grafveld met wel 100 graven is gevonden aan de Mauriksestraat, evenals een paar afvalkuilen vol voorwerpen aan de Breedslagseweg. In Ingen vond men een stenen gebouw, mogelijk een villa of militair bouwwerk. In Ommeren zijn veel vondsten te bekijken in Streekmuseum Baron van Brakell.
De noordoever van de Neder-Rijn is veel heuvelachtiger. Als Elst destijds ten noorden ervan lag, moet het dus erg strategisch zijn geweest.
Tot slot werden in 1972 ten noorden van de Rijn en gemeente Buren, in Elst (provincie Utrecht, gemeente Rhenen), sporen van een militaire versterking aangetroffen. Dit in de vorm van houten palen die een beschoeiing of kade kunnen zijn geweest. Kort daarna werd er de bronzen bekleding van een helm gevonden. De inscriptie duidde erop dat de soldaat afkomstig was uit de centurie van een zekere Reburrus, terwijl een aangetroffen dakpan een stempel bevat met de afkorting EXGERINF, die staat voor het Neder-Germaanse leger. De post moet oorspronkelijk ten zuiden van een bocht in de Nederrijn hebben gelegen. Maar of het een fort of een wachttoren betrof, is tot op heden net zo’n groot raadsel als de exacte ligging van Mannaricium.
De weg langs de Limes is in het westen en midden van Nederland erg duidelijk, maar wordt in het oosten gedomineerd door vermoedens en twijfels. Dit hebben we al gezien met de castella van Rijswijk, Maurik en Kesteren, die nooit zijn teruggevonden, ofschoon er aanwijzingen in de omgeving zijn. Nog veel lastiger is het voor de twee wellicht vermoedde castella in gemeente Over-Betuwe, waarvan het bestaan zo mogelijk nog veel twijfelachtiger is: Randwijk en Driel.
