Breuci – Romeinen.info

Romeinenweek 2017, dag 1 (29 april): opening in Alphen a/d Rijn

Salvete, barbari! Wie beschrijft afgelopen week mijn ontsteltenis toen ik ontdekte dat ik een aantal van mijn spullen kwijt ben! 9 onderdelen van mijn uitrusting om precies te zijn! Het ene onderdeel is belangrijker dan het andere, maar het gaat om het principe en bovendien ben ik aan al deze spullen, die mijn persoonlijke bezit zijn, erg gehecht! Ik heb mijn vertrekken zo goed afgezocht als ik kon en ben zelfs in bijna het hele castellum gaan zoeken, maar geen spoor van de spullen. Ook alle mannen leken van niets te weten. En dat allemaal zo vlak voor de Romeinenweek, waarin ik graag jullie hele land weer had willen doorreizen.

De priesteressen in Archeon gaven mij een nogal vreemd orakel.

Ten einde raad besloot ik naar een tempel met een orakel te gaan in de hoop wat opheldering te krijgen. Gelukkig is een dergelijke Gallo-Romeinse tempel, herkenbaar aan de omlopende porticus of zuilengalerij, te vinden in Museumpark Archeon, in Alphen a/d Rijn. De priesteressen adviseerden mij om “de 9” te gaan zoeken en dat ik moest beginnen met een ruiter van de Balkan die niet ver weg was. Typisch een orakel, zullen we maar zeggen: een moeilijk te begrijpen antwoord. Een ruiter klonk in elk geval alsof het over een militair ging en die kunnen zeker dichtbij zitten, aangezien Alphen a/d Rijn een castellum rijk is: Albanianae! Hier zat bovendien het Cohors VI Breucorum, afkomstig van de Balkan.

Een metalen Romein bewaakt de... eh.. N11... — Een metalen Romein bewaakt de… eh.. N11…

Op hoop van zegen verliet ik Archeon met zijn Romeinse vicus. Voorbij de ingang van het park kon ik op de geluidswal een reusachtige metalen Romein zien staan, alsof die de wacht hield over de weg. Grappig, want wij staan bekend om het bewaken van onze wegen. Ik wist dat ik Albanianae in het centrum van Alphen moest zoeken dus ging ik die kant op. Toen ik tegeltjes met het woord “Limes” erop tegenkwam in de straten, wist ik dat ik goed zat. Een hoop Romeinse versieringen, zoals enorme afdrukken van munten van Romeinse keizers, maken ook wel duidelijk dat het Rijnplein en omgeving de locatie van Albanianae is. Om van een “Theater Castellum” nog maar helemaal te zwijgen…

De Peutingerkaart als puzzel op het Rijnplein.

Nou, reken maar dat dat vandaag te merken was. Midden op het Rijnplein stond namelijk een tent, die qua vorm veel op een officierstent uit het Romeinse leger leek. In en om de tent waren de nodige zaken te zien en te doen. Een puzzel in de vorm van de Peutingerkaart, maar ook oude potscherven die nog in elkaar gepuzzeld moesten worden. Of natuurlijk gewoon scherven om te bezichtigen, met een hoop informatie erbij. Een andere doe-activiteit was een speurtocht langs de etalages van allerlei gebouwen in het omringende stadshart, waar allemaal vondsten uit het fort en de bijbehorende vicus gedaan zijn. Ook trof ik er een maquette van een castellum aan. Ik vroeg aan de vriendelijke mensen die de tent bemanden of dit een specifiek castellum voorstelde. Het antwoord was ja, maar niet Albanianae. (Dat vermoedde ik al, want Albanianae had een opvallende parallellogram-vorm.) In plaats daarvan was het Nigrum Pullum, dat enkele kilometers verderop in Zwammerdam ligt. Met de enorme lego-bouwstenen kon tot slot een castellum-muur nagebouwd worden.

Burgemeester Spies en mw. Chorus van het vicus-project openen de Romeinenweek.

Alsof al deze zaken nog niet genoeg waren, was het vandaag een extra speciale dag! De lokale magistraat die jullie “burgemeester” noemen (in dit geval een vriendelijke dame) opende met een korte toespraak de Romeinenweek in Alphen a/d Rijn. Mevrouw Spies (want zo heet zij) benadrukte dat het Romeinse rijk een mengelmoes van allerlei verschillende volkeren is, waar ik haar best gelijk in geven kan. Natuurlijk was de opening niet compleet zonder wat Romeinen erbij, dus kregen mevrouw Spies en de mensen van het vicus-project gezelschap van een paar dames en militairen. Burgemeester Spies kreeg een behandeling in de aanwezige Romeinse schoonheidssalon, waar een kleine massage bij hoorde. Vervolgens stond menig jongedame te popelen om een Romeins kapsel te krijgen in de salon.

Een Romeinse schoonheidsbehandeling voor burgemeester Spies.

Er bleef genoeg tijd voor mij over om een praatje met de aanwezigen te maken. De dames van het project van de Romeinse vicus in Alphen stonden mij erg vriendelijk te woord en legden mij uit wat ik maar wilde weten. Of dat castellum nou bijvoorbeeld klopt met de ligging van het Theater Castellum. Dat blijkt niet het geval: Albanianae lag in feite nét ten westen van het Rijnplein, zo’n beetje ter hoogte van de Castellumstraat (ergens had ik dat wel kunnen weten). De vicus zelf is een lastigere kwestie, al zijn er veel vondsten aan alle zijden van het fort gedaan. Maar wie er nu woonden? Soldaten? Hun familie? Kooplui? Of dat alles tegelijk? De tent met het Vicus-project zou in elk geval de hele Romeinenweek blijven staan als Archeologische Hotspot, zo vertelde men mij. En komende zaterdag zou er een speciale uitgebreide Romeinendag omheen zijn.

Romanus Dardanus, zoon van Attius. Die moest ik hebben!

Natuurlijk aarzelde ik niet om met de aanwezige Romeinen te praten, al was het maar om te zien of zij meer wisten van de ruiter die ik zocht. Onder de aanwezige militairen was wel degelijk een ruiter, maar ik kreeg de indruk dat hij van minder ver kwam. Hem moest ik dus niet hebben. Laat staan de aanwezige centurio. Al denkend kreeg ik echter door dat “de 9” verwees naar de 9 figuren die dit jaar bij het thema van de Romeinenweek (“100% Romeins?“) horen. De ruiter die ik hebben moest was dus Romanus Dardanus, een ruiter afkomstig van de Balkan, die diende bij de Romeinse hulptroepen. Hoewel Dardanus uit Moesia kwam, was hij soldaat bij de Ala Afrorum, een ruiterafdeling die oorspronkelijk in Noord-Afrika was opgericht en in 70 na Chr. naar Germania Inferior werd gestuurd om de Bataafse opstand te bestrijden. We weten over Dardanus’ bestaan dankzij zijn grafsteen, bij Keulen, waarop hij in volle uitrusting met zijn paard staat afgebeeld.

Mijn militaire riem, door Romanus Dardanus achtergelaten op het Rijnplein in Alphen!

Zo ontdekte ik op het Rijnplein uiteindelijk mijn cingulum, de met metaal beslagen soldatenriem. Maar goed ook, want de riem is het belangrijkste kenmerk van de soldaat, waaraan je zonder wapenrusting (bijvoorbeeld in je vrije tijd of tijdens werk waarvoor een pantser onpraktisch is) nog steeds te herkennen bent. Verlies van je cingulum is daardoor een grote vernedering, zodat ik dolblij ben dat ik mijn riem weer gevonden heb en hem weer dragen kan. Bij de riem vond ik een stuk papyrus met daarop een bericht van Dardanus: ‘Ga aan boord en zoek de Romeinen van Chi en Rho. Een koning geeft meer prijs.’ Dat laatste mag ik hopen, want erg duidelijk is deze uitleg niet. Wel ontdekte ik een Romeins schip waarvan de kapitein zei uit te varen naar een ver gebied. Ik wist vrij zeker dat Dardanus dit schip bedoelde, dus ging ik maar aan boord. Toch gek, het lijkt wel afgesproken werk… In elk geval schrijf ik dit terwijl het donker begint te worden en de roeiers maar door blijven gaan. We zijn al heel ver over de Rijn gevaren naar het oosten. Ik ben heel benieuwd waar we zijn als ik morgenochtend wakker word. Tot dan, valete!

L. Octavius Barbatus

www.twitter.com/OctaviusRome

Laurium: Woerden

Wij volgen de Limes oostwaarts en trekken verder het land in. Stonden de afgelopen drie castella, van Alphen, Zwammerdam en Woerden, opvallend dicht op elkaar, het volgende ligt een ietsje verderop. Wemelde het rondom Leiden en Katwijk nog van de nederzettingen, hier zijn er veel minder teruggevonden. Wellicht speelt de destijds zo moerassige bodem daar een rol in? Maar na zo’n 11 kilometer staan we in het centrum van Woerden. Opnieuw de plaats van een castellum, dat Laurium of Laurum heette. En opnieuw zijn er allerlei vondsten in en om het fort gedaan.

Betonnen tegels in het centrum van Woerden geven de omtrek van Laurium aan. Op de tegels staat uitleg over de geschiedenis van het castellum.

De reden dat de naam van het castellum verschillend gespeld wordt is de wijze waarop dit op de Peutinger Kaart vermeld staat. Er lijkt Laurum te staan, maar middenin het woord zit een opvallend gaatje in de kaart, precies op de plek waar nog een letter zou kunnen hebben gestaan. Een naam als Laurium ligt derhalve voor de hand. Deze naam werd in eerste instantie nog niet aan Woerden verbonden, daar een castellum lange tijd enkele vermoed werd in verband met de schepen die hier gevonden zijn. Pas in 1999 en 2000 werd de exacte ligging van het castellum ontdekt toen men de omwalling terugvond. De contouren zijn nu terug te zien rondom de Petruskerk, met tekst en afbeeldingen op het tegelwerk. De gebouwen binnen de muren zijn tot op heden nooit uitgebreid onderzocht. Het opvallendste aspect van het fort is de houten damwand van de gracht, die elders niet voorkomt.

Maquette van hoe Laurium er uitgezien kan hebben, in het Stadsmuseum Woerden. Hoe de gebouwen er werkelijk uitzagen en welk gebouw welke functie had is (nog) niet bekend.

Het castellum werd vermoedelijk op last van keizer Caligula gebouwd rond 40 na Chr. Al snel raakte men er echter in de problemen toen de Rijn buiten zijn oevers trad en ook nog eens van loop veranderde. De eerste versie van Laurium werd dan ook snel verlaten, waarna gouverneur Corbulo rond 47 na Chr. een nieuw fort liet bouwen. Waar Caligula’s vesting een keurige ligging had op noord en zuid, lag dit nieuwe fort iets “schever”. Zoals de meeste Limesforten overleefde Laurium de Bataafse opstand niet, maar werd het daarna herbouwd. De meeste huizen van de nabijgelegen vicus zijn uit deze tijd.

De Nederlandse levende geschiedenisvereniging Pax Romana beeldt o.a. soldaten van het Cohors XV uit. — Cohors XV zat ook enige tijd in Matilo (Leiden) gelegerd. Vereniging Pax Romana beeldt soldaten van dit cohort uit.

Inscripties op dakpannen uit de 2e eeuw tonen aan dat het Cohors XV Voluntariorum Civium Romanorum in Laurium heeft gezeten. Fase 4, de verstening van de muren, werd waarschijnlijk eind 2e eeuw ingezet, waarvoor men met schepen de rivier op en af moest varen om stenen uit de Eifel en ander bouwmateriaal te leveren. Een werkelijke vondst van stenen muren ontbreekt in Woerden, maar wordt aangenomen omdat dit voor de meeste castella gold en het proces rond het jaar 200 overal was afgerond. Bovendien is er natuursteen in de omgeving aangetroffen. In die tijd was het fort bezet door het Cohors III Breucorum, uit de Balkan. Rond 274 werd Laurium waarschijnlijk opgegeven en verlaten. Muntvondsten in de omgeving duiden echter op een vijfde fase, daar het munten uit de regeringen van o.a. Constantijn de Grote en Theodosius de Grote betreft. De laatste stierf in 395, dus zou Laurium vrij laat in de 4e eeuw nog in gebruik kunnen zijn geweest. Een deel van de bouwstenen zijn later gebruikt voor de aanleg van de Petruskerk.

De Woerden 7, zoals opgegraven is in 2003. (Afbeelding: Hazenberg Archeologie Leiden)

Scheepsvondsten waren de eerste aanwijzing van een castellum in Woerden. Net als in Zwammerdam zijn hier tal van schepen teruggevonden. De “Woerden 1” was een 25 meter lang een graanschip, wat blijkt uit het feit dat er bij de vondst in 1978, aan de Groenendaal, nog graan aan boord was. Het houtwerk kwam uit 169, waarna het schip begin 3e eeuw waarschijnlijk gezonken is. Het werd gebruikt om graan uit het zuiden van België aan te voeren naar het castellum. Ook de “Woerden 2/6” (voor het eerst ontdekt in 1988, maar herontdekt en opgegraven in 1998) is een platbodem of zogenaamd Zwammerdamschip en was zo’n 20 meter lang.

De Romeinse schepen in de haven van Woerden varen echt! Ze zijn echter gebaseerd op schepen uit De Meern.

Vervolgens werden er ook enkele boomstamkano’s ontdekt: de Woerden 3 en 5. “Woerden 3” werd in 1988 ontdekt aan de Oranjestraat, waar ook de “Woerden 2/6” lag. Laat u niet misleiden door het woord kano: het schip had een verhoogd plankenboord met een mastgat en de boot was zo’n 12 meter lang. De “Woerden 5” werd in 1998 niet ver daarvandaan ontdekt, maar van dit scheepje is veel minder bewaard. De “Woerden 7” werd in 2003 ontdekt aan de Meulmansweg en was weer een platbodem. Waarschijnlijk ging het schip in 163 voor het eerst te water en diende het om bouwmaterialen aan te voeren. Een los spant in het ruim ervan was van een heel andere bouwtechniek en duidt op een “Woerden 8”. Het meest geheimzinnig is echter de “Woerden 4”, die in 1576 werd aangetroffen bij de aanleg van het Holle Bolwerk, in het noordoosten van de oude binnenstad. De vondst is niet bewaard gebleven.

Het mini-museum in Parkeergarage Castellum.

Natuurlijk zijn de vondsten in Woerden niet beperkt tot het castellum en schepen. In 1999 werd bij het uitbaggeren van de singel een prachtige helm, vermoedelijk van een ruiter van rond 200 na Chr., aangetroffen. Deze bevindt zich nu in het Stadsmuseum Woerden, waar ook tal van andere zaken te zien zijn, zoals aardewerk en andere gebruiksvoorwerpen. Erg interessant is een altaarsteen gewijd aan de Syrisch-Romeinse zonnegod Heliogabalus, wiens verering in ons land zeldzaam was, en de godin Minerva. Hoewel Heliogabalus (een Romeinse vorm van El Gebal) het bekendst is van vermelding uit de 3e eeuw, verwijst de tekst naar keizer Antoninus Pius, die regeerde van 138 t/m 161. De steen vermeld zoals zo vaak de naam van de schenker: Lucius Terentius Bassus, signifer (vaandeldrager) van Cohors III Breucorum, wat ook iets zegt over de troepen die in Laurium gelegerd waren. De oudste vondst in het museum zijn twee molenstenen, die in 1590 aan de Bodegraven-Kruittorenweg werden gevonden.

Vaandeldrager Lucius uit Woerden geeft interessante informatie in de Bibliotheek van Woerden. — Vaandeldrager Lucius uit Woerden vertelt in de bibliotheek van Woerden interessante verhalen aan je.

Naast het stadsmuseum zijn er nog veel andere bezienswaardigheden in Woerden. Aan de Meulmansweg bevindt zich een Limeszuiltje met hierin een stuk terra sigillata, terwijl de hier aangelegde parkeergarage de naam Parkeergarage Castellum gekregen heeft en er binnenin een soort museum, in de vorm van grote afbeeldingen met uitleg, gemaakt is. In Woerden zijn ook twee varende reconstructies van Romeinse schepen te vinden. De Per Ad Mare Laurium is een reconstructie van het vrachtschip “De Meern 1”. Het andere schip, de Fiducia, is een reconstructie van de kleine punter “De Meern 6”. In de bibliotheek is een altaartje met soldaat Lucius uit Woerden te vinden, die op interactieve wijze vertelt over verschillende voorwerpen die in Woerden gevonden zijn. Lucius is gebaseerd op de vaandeldrager van de altaarsteen en heeft zijn eigen twitter- en facebookpagina. Ook is er rondom hem de interactieve app Legend of Lvcivs gemaakt, waarin de speler een misdaad moet oplossen aan de hand van een aantal verdachten in en om Romeins Woerden (gemaakt met behulp van opnames in onder andere Museumpark Orientalis en Eindhoven Museum). De app is niet alleen een leuk spel, maar ook leerzaam omtrent de verschillende figuren in de samenleving van de Limes.

Venster op de Romeinse Limes, aan de Barwoutswaarder richting Woerden.

Tot slot zijn er enkele kunstwerken in en om Woerden te vinden die aan de Romeinen herinneren. Voor de ingang van het Brediusbos staan letters in de vorm van de naam Laurium zoals op de Peutingerkaart, dus met een gat op de plek van de “I”. Op de brug aan de Breeveld zijn twee Romeinse schoenen geplaatst, gemaakt van klei uit de omgeving zoals de Romeinen voor dakpannen gebruikt zullen hebben. Een speeltuin aan de Barwoutswaarder toont blokken in de vorm van een enorme voetafdruk, verwijzend naar de noppen van Romeins soldatenschoeisel. Wie vanuit het westen langs de Rijn naar Woerden trekt komt bovendien een afbeelding van het landschap uit de Romeinse tijd tegen, evenals een bord met de naam Laurium.

Albanianae: Alphen a/d Rijn en het Romeinse verleden

Andermaal trekken we verder langs de Limes. Vanuit onze laatste locatie, Matilo, is de Rijn gemakkelijk te volgen en de Limesweg was ongetwijfeld niet ver. De dorpen Zoeterwoude-Rijndijk, Hazerswoude-Rijndijk en Koudekerk aan de Rijn kennen meerdere nederzettingen uit de Romeinse tijd. De eerstvolgende middelgrote plaats, Alphen aan den Rijn, kent ook enkele nederzettingen, ter hoogte van de Compierekade en De Schans. De laatste bevatte veel dakpannen. Maar de belangrijkste vondst van Alphen vindt men middenin het centrum, zo ongeveer bij het Rijnplein. Hier bevond zich castellum Albanianae.

Replica van een Romeinse munt van Caligula op het Rijnplein in Alphen.

Albanianae of Albaniana werd waarschijnlijk rond 41 of 42 na Chr. gesticht op last van keizer Caligula. Dit gebeurde dus waarschijnlijk tegelijkertijd met de bouw van Praetorium Agrippinae, op dat moment het dichtstbijzijnde fort in westelijke richting. Het aantal forten langs de Rijn bleef destijds nog beperkt: het dichtstbijzijnde fort naar het oosten was Fectio (Vechten). Pas een jaar of zeven later, onder gouverneur Corbulo, werden er meer castella tussen Fectio en Praetorium Agrippinae gebouwd. In 69 na Chr. werd Albanianae verwoest tijdens de opstand der Bataven. Dit zou het werk van de Cananefaten kunnen zijn, maar het is ook mogelijk dat de terugtrekkende Romeinen dit zelf uit voorzorg hebben gedaan.

Impressie van Albanianae. Het fort heeft een opvallende vorm. Rechts de kade. (Foto: Echo tekst en presentatie)

Zoals bekend werd de opstand uiteindelijk neergeslagen, waarna de verwoeste forten werden herbouwd. In deze periode werd het Cohors VI Breucorum hier gelegerd, een cohort van hulptroepen geronseld onder de Breuci, een Pannonische stam die woonde ten noorden van de Sava in het huidige Kroatië. Vanaf dat moment kende de streek lange tijd rust en was er tijd om de zaken uit te bouwen. Eind 1e eeuw, waarschijnlijk rondom het jaar 94, werd er een kade gebouwd aan de oostzijde van het fort, waar de Oude Rijn stroomde. Rond 160 werd de houten castellummuur vervangen door een stenen. Uit een gevonden inscriptie blijkt dat keizer Septimius Severus rond het jaar 200 bevel gaf om de stenen muur te vernieuwen, met als reden dat deze beschadigd was geraakt. Castellum Albanianae werd vermoedelijk verlaten rond 270 of 275, zoals voor de meeste Rijnforten geldt.

Op en om het Rijnplein wordt het Romeinse verleden van Alphen herkenbaar gemaakt. (Een fossa is de greppel of gracht rondom het fort.) — Op en om het Rijnplein wordt het Romeinse verleden van Alphen herkenbaar gemaakt. (Een *fossa* is de greppel of gracht rondom het fort.)

Recentere opgravingen uit 2001 en 2002 hebben meer duidelijkheid over het castellum gegeven, met name over de vorm en de gebouwen. De beschoeiing van de kade werd ontdekt en naast meerdere barakken stonden er binnen in het fort ook enkele waterputten, een horreum (graanopslag) en mogelijk ook een fabrica (werkplaats). Hoewel de gebouwen netjes volgens schaakbordpatroon staan opgesteld, was de plattegrond van de muur van het castellum niet rechthoekig, maar meer in de vorm van een parallellogram. De reden hiervoor was vermoedelijk de moerassige omgeving, die het keurig recht bouwen bemoeilijkte. Bij de opgravingen werden ook een houten deur, etensresten, persoonlijke eigendommen zoals een spiegel en wel 700 munten gevonden! Ook werden de houten castellumwallen teruggevonden, zodat men door middel van dendrochronologie kon vaststellen dat de oudste omwalling uit de tijd van Caligula stamde. Resten van een vicus werden niet gevonden, al veronderstelt men dat er eentje aanwezig was ten westen van het fort. Deze zou dan tussen 80 en 275 bewoond kunnen zijn geweest.

De tekst van Tacitus aan de kade van het Rijnplein.

Hoewel de contouren van het castellum niet zichtbaar zijn in het Alphense stadshart, is men er het Romeinse erfgoed niet vergeten. In en om het Rijnplein zijn er tal van verwijzingen naar verwerkt. In en op de gebouwen bijvoorbeeld. 40 Romeinse portretten sieren de muren van het centrum, zowel mannen, vrouwen als kinderen. Ook straatnamen zoals het Fossapad en de Castellumstraat spreken boekdelen. In de tegels van het Rijnplein zelf zijn vergrote kopieën van enkele Romeinse munten uit de Rijn aangebracht. De kopieën zijn van brons en worden begeleid door teksten die verwijzen naar de keizers op de munten. Caligula ontbreekt hierbij niet. Aan de kade van het plein vindt men een stoep met inscriptie, waarin een tekst van Tacitus geciteerd wordt: ‘Quis porro, praeter periculum horridi et ignoti maris, Asia aut Africa aut Italia relicta Germaniam peteret, informem terris, asperam caelo, tristem cultu adspectuque, nisi si patria sit?’ (Germania, hoofdstuk 2; ‘Bovendien, afgezien van het gevaar van de ruige en onbekende zee, wie zou Azië of Afrika of Italië verlaten om op zoek te gaan naar Germania, woeste grond, ruw klimaat, somber leven en landschap, als dat niet zijn vaderland is?’) En tot slot bevat het plein een ultieme verwijzing in de vorm van het Theater Castellum.

Het bijna dagelijkse (vegetarische) offer aan Nehalennia in de Gallo-Romeinse tempel van Archeon.

Zuidelijker in Alphen, in de wijk Kerk & Zanen, bevindt zich het Museumpark Archeon. Het park werd in 1994 na een lange voorbereiding geopend en bevat een prehistorisch, Romeins en middeleeuws gedeelte. Van oorsprong was de opzet echter zo ambitieus dat Archeon in 1996 al failliet ging, maar na een doorstart en inkrimping van het terrein is het blijven bestaan om in 2015 de museumstatus te verwerven. Het Romeinse gedeelte van Archeon bevat vier gebouwen gebaseerd op vondsten uit heel Nederland: de thermen van Heerlen, de herberg uit Nijmegen, de domus (woonhuis) uit Voorburg en de tempel van Cuijk (omringd door een hofje uit Maastricht). In de arena vindt een dagelijks gladiatorengevecht plaats, naast dagelijkse activiteiten als een tempelceremonie voor Nehalennia, Romeinse massage en legionairstraining. Elke zomer, in de eerste helft van augustus, vindt er het Romeinse festival plaats, waarvoor tal van re-enactors uit met name Nederland en het Verenigd Koninkrijk uitrukken. Het park bevat tevens het Archeologiehuis Zuid-Holland, een klein museum met vondsten uit alle perioden (dus ook Romeinse) en een interactieve Romeinse benedenzaal, die zeer de moeite is. Het gebouw is een reconstructie van de villa van Rijswijk. Vlakbij kijkt er een metalen Romein uit over de N11.