Op onze tocht langs de Limes in Nederland komen we nu aan bij Arnhem, waar in de zuidelijke Meinerswijk het meest duidelijke castellum van heel Gelderland ligt. De naam is een punt van discussie: Castra Herculis is lange tijd aan castellum Meinerswijk toegeschreven, maar tegenwoordig gaan we meer uit van Levefanum. Los van alle debatten over de naam weten we in elk geval zeker dat er een castellum stond, omdat dit in 1979 teruggevonden is.
De Principia en hoeken van het castellum zijn sinds begin 2016 weer zichtbaar gemaakt.
Al voor de vondst van het castellum was er een heel sterk vermoeden van historische bewoning van de plek, omdat de grote aanwezigheid van fosfaat in de grond hier vaak een teken van is. Desondanks was castellum Meinerswijk het eerste fort tussen Fectio en Burginatum (Kalkar) dat werd teruggevonden. De eerste vondsten van het fort waren vooral wat aardewerk en tufsteen, al vielen hier de nodige conclusies uit te trekken. Een uitgebreide opgraving in 1991 toonde concrete gebouwen aan, zoals de principia (het hoofdkwartier) en de zuidmuur met de achterpoort. De hierbij gevonden dakpannen kwamen van een grote aardewerkfabriek die ter hoogte van Berg en Dal, vlakbij Nijmegen, moet hebben gestaan. Het gebouw moet aardig luxe zijn geweest, want er zijn ook sporen van muurschilderingen gevonden.
De positie van Castra Herculis tussen Carvium en Noviomagus op de Peutingerkaart heeft geleid tot de conclusie dat Carvium Kesteren is en Arnhem Castra Herculis. Waarschijnlijk lag Herculis ook bij Nijmegen en was Carvium Herwen.
Het castellum in kwestie is waarschijnlijk al vroeg aangelegd, tussen 10 en 20 na Chr., toen Tiberius en later Germanicus de laatste grote veldtochten in Germania achter de Rijn hielden. Geen wonder, want het castellum in kwestie is een logisch punt, ten noorden van Nijmegen waar zich op dat moment een militair hoofdkwartier bevond. Bovendien ligt het nabij een bocht in de Nederrijn. Volgens sommigen zou het als bolwerk hebben gediend bij de Fossa Drusiana, het kanaal dat Drusus naar het Flevomeer liet graven, maar dit idee is gestoeld op de aanname dat de Drususgracht de Rijn en de Oude IJssel verbonden zou hebben, hetgeen onjuist is gebleken.
Reconstructietekening van de fundering van de principia en de grachten. (Bron: dafarchitecten.nl)
Het is mogelijk dat het castellum na het beëindigen van de veldtochten weer opgeheven is en het later weer herbouwd is. Waarschijnlijk is het herbouwd rond 47 na Chr., toen Corbulo de Rijngrens besloot te versterken. Het is vrij zeker dat Legio V Alaudae of een deel daarvan aanwezig is geweest in het fort, maar het grootste gedeelte van de tijd zullen hulptroepen het fort bezet hebben. Zoals vrijwel elk fort dat voor de Bataafse Opstand gebouwd werd, heeft het de opstand in kwestie niet overleefd, wat een dikke brandlaag in de fundering wel duidelijk maakt, maar is het daarna weer herbouwd. Misschien zijn er toen al enkele gebouwen in steen opgetrokken. Waarschijnlijk is er ook renovatie afgekondigd na het bezoek van keizer Hadrianus aan deze provincie in 122, zodat dit de vierde fase was.
Informatie over Castellum Arnhem, ter plekke te vinden, met een fraaie reconstructie van de principia.
In het laatste kwart van de 2e eeuw of begin 3e eeuw werd het hele fort in steen herbouwd om beter bestand te zijn tegen vijandigheden. Een teruggevonden dakpan bevat een stempel van Legio I Minervia Antoniniana: de dakpan is van na 211 dus naam Antoniniana moet door keizer Caracalla of Elagabalus gegeven zijn aan het legioen. Deze naam werd meteen verworpen na de dood van Elagabalus, die niet populair was bij het leger, zodat het erop lijkt dat de naam door hem aan het legioen gegeven was. Hiermee kan het begin van bouwfase 5 dus op 218-222 geplaatst worden.
Luchtfoto van de visualisatie van het fort. (Bron: dafarchitecten.nl)
Wanneer castellum Meinerswijk verlaten werd is niet helemaal duidelijk. Hoewel dit bij veel castella in de Crisis van de 3e eeuw al is gebeurd, zijn er in de zuidelijke gracht van het fort een fundering aangetroffen uit de 4e eeuw. Deze bestond uit houten palen en tufsteen, het laatste waarschijnlijk hergebruikt uit een eerdere bouwfase. De exacte functie van deze fundering is echter onbekend. Tegelijkertijd zijn er ook niet veel sporen uit dezelfde periode teruggevonden in het fort, wat doet betwijfelen of het destijds echt in gebruik was. Wel is het fort in de 5e eeuw waarschijnlijk door Franken gebruikt onder de naam Meginhardiswich: de burcht van Meginhard, waar de naam Meinerswijk enige gelijkenis mee toont.
Tekening van de votiefsteen voor Hercules Magusanus en Haeva. De verloren steen is een goed voorbeeld van de vermenging van Romeinse en lokale cultuur.
De toeschrijving van de naam Castra Herculis is daarmee des te zwakker: volgens Ammanius Marcellinus werd dit fort in 359 herbouwd, wat in het geval van Meinerswijk dus niet zo lijkt te zijn. Bovendien was het fort in Meinerswijk vast en zeker geen castra (grote legioensvesting), maar een castellum. Weliswaar heeft men geopperd dat de term castra in de 4e eeuw misschien voor alle forten en vestingen gebruikt werd, maar afgezien van de vraag of dat klopt zou het ook moeten betekenen dat het castellum in kwestie van naam veranderd is. De naam Levefanum lijkt juister. Dit heeft te maken met de vermelde afstanden op de Peutingerkaart, die waarschijnlijk jarenlang onjuist geïnterpreteerd zijn. Een vondst van een votiefsteen voor Haeva en Hercules Magusanus, twee Romeins-inheemse goden, in Malburgen lijkt dit te bevestigen, als de theorie dat Levefanum een verschrijving is van Haevae Fanum, het “heiligdom van Haeva”. De vondst is echter in de 17e eeuw gedaan en derhalve verloren gegaan. Het castellum zelf is echter teruggevonden en nog altijd te vinden in Meinerswijk, waar het sinds 2016 weer gedeeltelijk zichtbaar gemaakt is.
Gegroet, beste barbaren! Ook dit jaar mag ik jullie weer regelmatig in een interessant verhaal voorzien. Het kwam mij ter ore dat de Romeinenweek zich in mei gaat bezighouden met het thema “100 % Romeins?“. Met een vraagteken dus. Want het is eigenlijk erg lastig om te bepalen wat er nu helemaal Romeins is en wat niet. Het Romeinse rijk was zo groot en de bevolking zo divers, dat je de boel maar moeilijk in dat soort hokjes kunt stoppen als je er goed naar kijkt. Neem nou bijvoorbeeld de Romeinse goden…
Ianus is één van de oudste Romeinse goden en had geen Griekse tegenhanger.
Als je de belangrijkste Romeinse en Griekse goden naast elkaar legt, zie je opvallende overeenkomsten in functies en uiterlijk. Jupiter en Zeus zijn allebei oppergod, met een adelaar als symbool en bliksem in hun hand, terwijl Neptunus en Poseidon allebei over de zee heersen en een drietand bij zich hebben. Soms zijn er kleine verschillen, soms bijna geen. Hoe komt dat nou? Van oorsprong waren de Romeinse goden waarschijnlijk meer een soort onpersoonlijke machten, vaak zonder beeltenis. De hierbij bestaande mythen gingen meer over de vroege geschiedenis van Rome dan over de goden zelf. Bij de godin Vesta is dat bijvoorbeeld zo gebleven: in haar tempel stond geen beeld, alleen een vuur dat niet mocht doven.
De god Phoebus Apollo kwam rechtstreeks uit Griekenland.
Naarmate de Romeinen meer in aanraking kwamen met de Griekse of Hellenistische cultuur hebben zij echter hun goden gelijkgesteld met de Griekse. Sommige goden, zoals Apollo en Bacchus, werden zelfs direct overgenomen. Toch waren er wel verschillen tussen de Griekse en Romeinse goden en mythologie, wat ook te maken heeft met mythen en Italische invloeden. De mythologie van de Romeinen bestond zoals gezegd vooral uit historische mythen, terwijl de Griekse mythen meer over de goden en hun opvallend menselijke karakters gingen. Ook de functie of het karakter van de goden kon ietwat verschillen: de landbouwgod Saturnus, die in de Gouden Tijd over Italië zou hebben geregeerd, werd met Kronos gelijkgesteld, maar dat was volgens de Griekse mythologie de Titanenkoning die door Zeus voorgoed in de Tartarus (het diepste deel van de onderwereld) was opgesloten. De mythen vielen wel af te stemmen (Saturnus was natuurlijk ontsnapt en naar Italië uitgeweken) maar Saturnus werd dus actief aanbeden en Kronos niet. De god Janus is een voorbeeld van een god die nooit een Griekse tegenhanger heeft gehad.
Hercules Magusanus was een typische “meng-god”: een Romeinse godheid gelijkgesteld aan een lokale god, in dit geval een Bataafse.
Dat de Romeinen bekend waren met het Griekse pantheon en hun eigen goden hiermee gelijkstelden, betekent niet dat er geen andere godsdiensten en cultussen waren die de Romeinen aanspraken. Dat begint al vroeg, want in Italië waren er natuurlijk genoeg invloeden van buurvolkeren, zoals de Etrusken. Naarmate het Romeinse rijk meer en meer uitbreidde, maakten de Romeinen echter niet alleen kennis met steeds meer godheden en cultussen, maar ook werd de bevolking van dat rijk steeds meer divers. Via het leger maar ook langs andere wegen was het mogelijk om het Romeinse staatsburgerschap te verwerven, maar ook mensen zonder staatsburgerschap konden veel Romeinse cultuur overnemen en zich Romein gaan voelen. De grens tussen Romeinen en onderworpen volkeren vervaagde dus langzaam en de Romeinse cultuur kreeg tal van lokale varianten, wat ook voor de godsdienst gold. Het Romeinse polytheïsme (geloof aan meerdere goden) maakte versmelting van Romeinse en lokale godheden echter relatief gemakkelijk. Ook in deze streken zijn er voorbeelden van gevonden, zoals Hercules Magusanus, een versmelting tussen Hercules (van oorsprong de Griekse halfgod Herakles) en de Bataafse god Magusanus. Voor deze god stond bijvoorbeeld een tempel in Empel. De Germaanse god Wodan werd op zijn beurt met Mercurius versmolten tot Mercurius Friausius.
Isis was van oorsprong een Egyptische godin. De Hellenistische invloed daar, gevolgd door de Romeinse overheersing, maakte een meer Grieks-Romeinse versie van haar populair in het hele rijk.
Maar versmelting met een Romeinse godheid was niet per se noodzakelijk, juist omdat de Romeinen zo polytheïstisch waren ingesteld. Er kon dus ook sprake zijn van overname. In Zeeland zijn meerdere Gallo-Romeinse heiligdommen van de lokale godin Nehalennia geweest. Nu bleef deze godin buiten dit gebied wellicht beperkt tot handelsreizigers, maar het Romeinse leger verspreidde tal van cultussen door het hele rijk. Een legioen kon zich immers flink verplaatsen, om van hulptroepen die van hun thuisland naar het andere eind van het rijk werden gestuurd nog maar helemaal te zwijgen. De Egyptische godin Isis was vrij populair bij de Romeinen, al dan niet in een meer Romeinse vorm, evenals haar echtgenoot Osiris. Ook een interessante was Serapis, die ook uit Egypte kwam, maar eigenlijk een vermenging was van Osiris, Apis en allerlei Griekse goden. Uit Syrië kwam de zonnegod El Gebal, die door de Romeinen ook wel Heliogabalus genoemd werd. Misschien was het onder die invloed dat de Romeinse zonnegod Sol later steeds populairder werd.
De geheimzinnige Mithras wordt vaak als een Romeinse versie van de Perzische Mithra gezien, maar echt bewezen is dat niet.
En dan waren er natuurlijk nog de mysteriecultussen: geheimzinnige godsdiensten achter gesloten deuren, waar alleen ingewijden de geheime rituelen van leerden kennen. Ook deze konden een lokale oorsprong hebben. De beroemdste hiervan is de cultus van Mithras, die vanwege zijn naam vaak vergeleken wordt met de Perzische zonnegod Mithra. Toch is er niet echt bewijs dat de godsdiensten van Mithra en Mithras echt verwant zijn, hoewel Sol vaak wel aanwezig is op afbeeldingen van Mithras. Hoe het dan wel zit blijft een raadsel, want de functie van Mithras en de mythen rondom hem werden niet opgeschreven en ook niet aan buitenstaanders verteld. In elk geval gingen er over dit soort “geheime clubs” de meest gekke verhalen, die natuurlijk vooral werden verzonnen door mensen die er geen lid van waren en er dus met achterdocht naar keken. Vanaf de eerste eeuw maakten de Romeinen gewag over een mysteriecultus waarvan de leden het lichaam en bloed van de stichter verorberden! Nou ja, in de vorm van heilig brood en wijn dan. Precies, het was het christendom! Uiteindelijk werd dat ook een Romeinse godsdienst!
Salve, mijn barbaarse vrinden! Als jullie favoriete internet-Romein wandel ik natuurlijk geregeld rond in jullie streken. De decemberdagen zijn dan altijd weer best interessant voor mij. Niet alleen vanwege de gezelligheid, maar ook omdat de feesten van deze dagen toch een beetje in verband staan met mijn tijd. We weten natuurlijk allemaal dat het kerstverhaal in de Romeinse tijd speelt (tijdens de regering van keizer Augustus om precies te zijn) en misschien was het je ook bekend dat Sint-Nicolaas bisschop van Myra zou zijn geweest in de tijd van Constantijn de Grote, terwijl zijn lange baard en witte paard veel doen denken aan de Germaanse god Wodan. Maar er zijn nog veel meer connecties met oude feesten uit het begin van jullie jaartelling. En wist je dat de Romeinen ook feestvierden in december?
Voor kerstversiering gaat er niets boven planten die ’s winters groen blijven zoals hulst, den en spar. Maar de taxus gaat nog terug op het Joelfeest.
Allereerst maar eens die gebruiken van de Germanen. Hier in het noorden worden de dagen in de loop van de herfst steeds korter en de nachten langer, maar komt in december een keerpunt met de zonnewende. Op deze dag, midwinter, begint de winter en wordt het weer langzaam langer licht. Het is dan ook niet gek dat er met deze winterwende een feest gevierd waarbij licht in het donker een belangrijke rol speelt: een ideaal begin van het nieuwe jaar. De midwinterdag was dan ook het belangrijkste onderdeel van het Germaanse Joelfeest. Behalve licht en donker speelden ook leven en dood een heel belangrijke rol in dit feest. Het licht staat natuurlijk symbool voor leven, waarbij het terugkerende licht voor nieuw leven kan staan. Een ander belangrijk symbool in het Joelfeest is de taxus, die heel lang leeft maar wel dodelijk kan zijn. De kleur rood speelde op dezelfde wijze een grote rol: in de oude heidense culturen was het niet ongebruikelijk om een bloedoffer op de akkers te brengen in de hoop dat deze vruchtbaar zouden zijn. Hoewel er in de loop der eeuwen een hoop nieuwe elementen in zouden sluipen, zijn een aantal typische symbolen van het Joelfeest nooit helemaal verdwenen.
Wodan als aanvoerder van de Wilde Jacht. Het volksgeloof in de Wilde Jacht heeft nog eeuwenlang bestaan, al werd Wodan op den duur vervangen door lokale figuren of historische personen als Herodes.
Die kleur rood zien we natuurlijk nog vaker terug in december, met name bij enkele heren met witte baarden. Waarschijnlijk speelde Wodan een sterke rol in het Joelfeest, dat ook in verband staat met zijn Wilde Jacht, een spookverschijning van een stoet ruiters, meestal bestaande uit de doden. Wodan, die oorspronkelijk de Wilde Jacht leidde (later kwamen er steeds meer lokale variaties op), werd namelijk ook als een god gezien die de doden naar het hiernamaals begeleidde. Of Germaanse stammen als de Bataven, Cananefaten en Frisii Wodan al aanbaden is niet geheel duidelijk, al schreef Tacitus dat Wodan zeer populair was bij de Sueben, de Germaanse stammen in Duitsland. Tacitus stelt Wodan op één lijn met Mercurius en een Romeins heiligdom voor Mercurius in Germania Inferior kan dus te maken hebben met Wodanverering. Wodans baard en witte paard lijken te overleven in de uitbeeldingen van Sint-Nicolaas, die in de decembermaand in veel Europese landen opduikt – in veel streken met name rond 6 december, maar soms ook later in december, al dan niet als kerstman.
Hmm… Ik ken een Galliër die graag Joel gevierd zou hebben.
Daarnaast zijn er nog andere overlevende elementen van het Joelfeest. Zoals veel mensen nu nog ham met kerst eten was het in vroeger tijden gebruikelijk om een varken of everzwijn aan het spit te rijgen. Het marsepeinen biggetje zou hier ook wel eens zijn oorsprong kunnen hebben. Een mysterieuzer element is de Joelbok, al heeft die wellicht iets te maken met Donar. Het Joelblok, een speciaal blok hout voor op het vuur, overleeft in sommige culturen ook, al dan niet als smakelijk gebak dat op een blok hout lijkt. Verder duurt het Joelfeest twaalf dagen: hetzelfde aantal dagen van kerst tot Driekoningen.
Dobbelen en andere gokspellen waren officieel verboden in het Romeinse Rijk. Maar met de Saturnaliën mocht iedereen dit openlijk doen.
Vierden de Romeinen dan geen midwinter- of Joelfeest? In eerste instantie niet zozeer, maar feest rond het einde van december was er wel degelijk. Op 17 december was het de dag van de Saturnaliaof Saturnaliën, maar het feest in kwestie had vooral te maken met vrijheid en gelijkheid, waarbij de sociale normen min of meer op hun kop werden gezet, wat een beetje te vergelijken is met carnaval. In plaats van de strakke toga droeg men gemakkelijke, kleurrijke kleding. De festiviteiten werden zelfs overzien door een Saturnaliënkeizer, als een soort prins carnaval! Waarschijnlijk was dit ook werkelijk bedoeld als satire op de Romeinse keizer. Meer in stijl van wat jullie gewend zijn in december werden er cadeautjes uitgedeeld, al dan niet met een versje erbij. Dit kon van hele dure cadeaus variëren tot simpele aardigheidjes. Vooral kaarsen, poppen en maskers waren heel populair, al kregen kinderen vaak ook speelgoed. De poppen en maskers verwezen naar een mythe hoe Hercules in Italië mensenoffers zou hebben beëindigd door de menselijke slachtoffers te vervangen door poppen en maskers. Die maskers konden dan weer gedragen worden als een carnavalesk rollenspel. Verder mocht er tijdens de Saturnaliën gegokt worden, wat gewoonlijk verboden was.
De pileus, het Griekse hoofddeksel dat de vrijheid symboliseerde.
De vreugde en vrijheid van het feest sloegen op de mythe over het Gulden Tijdperk, waarin Saturnus als koning van Italië zou hebben geregeerd in samenwerking met Janus. Deze tijd zou zo welvarend zijn geweest dat er alleen maar vrede was en iedereen gelijk was en dat vond zijn weerklank in de Saturnaliën. Scholen en rechtbanken waren gesloten, er werd geen oorlog verklaard en er bestonden geen rangen: slaaf en meester namen samen plaats aan de dobbeltafel en de meesters brachten hun slaven voedsel. De (symbolische) gelijkheid werd uitgedrukt door het dragen van de pileus, de Griekse puntmuts, die op dit feest ook door slaven gedragen mocht worden. Andere Griekse elementen vond men in de religieuze ceremoniën van het feest, die blootshoofds voltrokken werden in plaats van met bedekt hoofd in Romeinse stijl. Ook van Griekse oorsprong was het lectisternium, het ritueel waarbij de beeltenis van de godheid op een stoel werd geplaatst.
Afbeelding uit de Kalender van Philocalus (354). De maand december toont de Saturnaliën middels dobbelstenen en een masker, met de tekst: “Nu heb je toestemming, slaaf, om samen met je meester te spelen.”
Hoewel de Saturnaliën oorspronkelijk op 17 december plaatsvonden, breidde het feest zich op den duur uit naar de dagen erna. Op 18 en 19 december waren scholen en rechtbanken nog altijd dicht en werd het feest in familiekring verder gevierd. Om die reden moest men vroeg op de dag een bad nemen, om zo genoeg tijd over te houden voor het feest. Wie over genoeg middelen beschikte offerde vaak nog een speenvarken, wat het traditionele offer was voor een godheid van de aarde. Ook bij de Saturnaliën speelde vruchtbaarheid dus een rol. Op den duur breidde het feest zich zelfs uit tot en met 23 december.
Sol Invictus, herkenbaar aan de zonnekroon op zijn hoofd. De oude man naast hem zou Jupiter kunnen zijn. Achter hen de maangodin, herkenbaar aan haar maan-diadeem.
Nu hoor ik jullie denken: “Maar er was toch ook nog zoiets als Sol Invictus? Hoe zit het daar dan mee?” Allereerst, Sol Invictus is geen feestdag, maar een godheid. Sol Invictus, “de onoverwinnelijke zon”, is een benaming die vanaf de 3e eeuw hoe langer hoe meer aan de zon gegeven werd (in diezelfde tijd gingen veel keizers een zonnekroon dragen. Het is niet duidelijk in hoeverre het hierbij gaat om een heropleving van de cultus van de Romeinse zonnegod Sol, of van cultus de Syrisch-Romeinse zonnegod Elagabal, of van een totaal nieuwe god of een versmelting van dit alles. Keizer Aurelianus maakte de cultus van Sol Invictus in 274 een officiële cultus als onderdeel van de Romeinse godsdienst en meer dan een eeuw later zijn er nog bronnen van bekend. Het is bekend dat de Late Romeinen rond de zonnewende een feestdag ter ere van de geboorte van deze zonnegod hadden, Dies Natalis Solis Invicti.
Dit mozaïek uit de Vaticaanse necropolis onder de Sint-Pieter omringt Jezus Christus met de attributen van Sol Invictus. Toch is kerst waarschijnlijk niet gewoon een kopie van het feest van de zonnegod.
In de 12e eeuw opperde de Syrische theoloog Jacob Bar-Salibi voor het eerst het idee dat dit feest op 25 december viel en dat deze dag daarom voor kerstmis is uitgekozen, als viering van de geboorte van christelijke “licht”. Tegenwoordig twijfelt men hier wat meer aan. Het is waarschijnlijker dat 25 december is uitgekozen omdat het 9 maanden valt na 25 maart, destijds het begin van de lente. In veel christelijke landen was 25 maart nog lange tijd het begin van het nieuwe jaar. Ook voor de Romeinen was dat oorspronkelijk in maart. Toen in 153 v. Chr. de consuls vanwege hevige opstanden al op 1 januari aantraden, is dat sindsdien zo gebleven. Julius Caesar maakte 1 januari officieel de eerste dag van het Romeinse jaar.
Elagabalus kwam na een korte regering aan zijn einde. Met de toegenomen militarisering lijken de keizerlijke regering tegelijkertijd veel labieler geworden. Toch zou de chaos pas echt goed losbreken na een laatste opleving van de orde. Severus Alexander regeerde toch nog 13 jaar. Maar als men bedenkt hoe jong hij was, was dat niet bijster lang.
Een buste van een piepjonge Severus Alexander (Louvre)
De regering van Elagabalus had veel korter geduurd. In minder dan vier jaar was het bizarre en labiele gedrag van de keizer steeds onhoudbaarder geworden, waarop grootmoeder Julia Maesa alvast probeerde om een geschikte kandidaat te vinden voor vervanging. Haar andere kleinzoon leek een geschikte kandidaat. Hij was op 1 oktober 208 geboren in Arca Caesarea, in Syrië, en heette voluit Marcus Julius Gessius Bassianus Alexianus. Over zijn vader is weinig bekend. Julia Maesa volgde in feite de lijn van haar zus Julia Domna (de moeder van keizer Caracalla) door als een soort spindoctor op te treden en veel invloed op de keizer uit te oefenen. Elagabalus benoemde op grootmoeders aandringen zijn neef tot opvolger, maar kon de groeiende populariteit van Alexander niet erg waarderen. Hij poogde Alexander te marginaliseren en begon een gerucht te verspreiden dat Alexander dodelijk ziek was. Het resultaat loog er niet om: de Praetoriaanse Garde ontstak in woede en eiste dat Elagabalus en Alexander in het kamp zouden verschijnen. Toen dat gebeurde betuigde de Garde openlijk haar voorkeur voor Alexander, terwijl Elagabalus en zijn moeder gruwelijk aan hun einde kwamen.
Julia Avita Mamaea, de moeder van Severus Alexander en het brein achter de troon. Bij de Severische dynastie speelden de dames een actieve rol.
Zo werd Severus Alexander keizer op 13-jarige leeftijd. Eerst stond hij nog onder sterke invloed van zijn grootmoeder Julia Maesa. Het is niet bekend wanneer zij precies overleed, maar vermoedelijk ergens rond 226. Daarna viel hij onder het politieke voogdijschap van zijn moeder, Julia Avita Mamaea. De regentessen waren zo wijs alle controversiële besluiten van Elagabalus terug te draaien. 16 senatoren werden aangesteld als adviseurs voor Julia Mamaea en bekwame juristen werden aangesteld om het rechtsbestuur te overzien. Enkele belangrijke adviseurs in die tijd waren de historicus Cassius Dio en de jurist Ulpianus, die werd aangesteld als prefect van de Praetorianen. Ook werd er een stadsraad van 14 man opgericht om de stadsprefect van Rome te assisteren. Dit alles om de efficiëntie van het bestuur te verbeteren en de leefomstandigheden van het volk te verbeteren. Moraal stond ook hoog op de agenda, waarbij de uitzonderlijke luxe van het hof flink werd verminderd. Wel moest Alexander op zijn beurt de denarius devalueren, maar in 229 revalueerde hij het zilvergehalte weer naar 45%. Het bestuur van Alexander en zijn moeder in de vredestijd bleek stabiel en welvarend. Op religieus terrein was hij opvallend liberaal. Hij stond toe dat er een synagoge werd gebouwd in Rome en schonk de synagoge zelfs een Torahrol, de Severische Codex. Volgens de Historia Augusta had hij zelfs een tempel voor Jezus willen laten bouwen, maar hielpen de Romeinse priesters hem van dit idee af.
Beeltenis van Sallustia Orbiana, Alexanders beroemdste vrouw.
Dat wil niet zeggen dat Severus Alexander in sterk contrast staat met zijn Severische voorgangers, die vaak toch extra aandacht aan het leger besteed hadden. Alexander gaf zijn soldaten het recht om ieder die zij wilden tot hun erfgenaam te benoemen, terwijl de mogelijkheden voor burgers veel beperkter waren. Verder kregen de soldaten het recht om bij testament hun slaven vrij te maken en werd het bezit van soldaten die op veldtocht gingen in bescherming genomen. Wat een soldaat tijdens zijn militaire dienst in bezit kreeg kon voortaan niet door anderen worden opgeëist. Wel werden een aantal van de nogal buitensporige privileges die Elagabalus aan de Praetoriaanse Garde had toegewezen beknot. Dat maakte Ulpianus, die verantwoordelijk was voor deze maatregelen, niet populair bij de Garde, waardoor zijn veiligheid ernstig in gevaar kwam. Tijdens een opstootje tussen de Praetorianen en het volk werd Ulpianus dan ook vermoord, vermoedelijk in het jaar 223. De Garde was nog steeds nauwelijks onder controle te houden en allesbehalve loyaal.
Ardashir I ontvangt de koninklijke ring van Ahura Mazda, de god van het Zoroastrisme. De ondergang van de Parthen creëerde een nieuwe aartsvijand in het Midden-Oosten.
Het relatief vreedzame bewind kon helaas niet eeuwig standhouden. In het oosten dreigde een nieuw gevaar. De Parthen waren hier door de veldtochten van Septimius Severus en Caracalla zo goed als uitgeschakeld, en waren uiteindelijk overweldigd door één van hun eigen vazallen, Ardashir I, de koning van Persis, die in 224 in opstand was gekomen tegen Arthabanus IV. Veel vorsten sloten zich uit onvrede over de toestand van Parthië bij hem aan en uiteindelijk versloeg Ardashir de Parthen en noemde zich sjahansjah (koning der koningen) van Perzië. Hiermee was het rijk van de Sassanidische Perzen geboren en Rome had er op slag een grote vijand bij die Mesopotamië als onderdeel van zijn rijk beschouwde en het terugeiste. In 229 viel Ardashir met zijn zoon Shapur I het gebied binnen en drong zelfs door tot in Syrië! Severus Alexander trachtte in eerste instantie om de kwestie diplomatiek op te lossen, maar dit bleek niet haalbaar, zodat er een tegenaanval nodig werd geacht. Met een aanval op zowel Armenië als Khuzestan werd getracht de aandacht af te leiden van wat er tussenin lag: de hoofdstad Ctesiphon. Hoewel de twee afleidingsmanoeuvres voorspoedig verliepen, werd de aanval op Ctesiphon gestuit door de Saravan, de zware Perzische cavalerie. De nederlaag tegen de Saravan moet ernstige problemen hebben gegeven en door de opdeling van het leger was het onmogelijk om versterking te sturen, zodat Alexander zich gedeeltelijk terug moest trekken. Althans, volgens Herodianus. Alexander zelf hield een overwinningstoespraak tegenover de Senaat, al was dat misschien eerder om geen modderfiguur te slaan. De Perzen werden voorlopig in elk geval gestuit. Wel bleek de discipline in het Romeinse leger niet bepaald optimaal, mede door de slecht verlopende oorlog. In 232 brak er muiterij uit in het Syrische legioen, dat zijn bevelhebber Taurinus uitriep tot keizer. De rebellie werd echter de kop in gedrukt en Taurinus verdronk in de Euphraat, mogelijk als zelfmoord.
Kerkvader Origenes, die tijdelijk leermeester van Alexander was. Onder Maximinus Thrax zouden de christenvervolgingen hervat worden.
In 233 hield Alexander dan ook een glorierijke triomftocht in Rome, ondanks dat zijn oorlog met de Perzen maar een matig succes was geweest. Daarna keerde hij terug naar Antiochie, waar hij in de oorlog zijn hoofdkwartier had opgezet. De verhouding met Julia Mamaea was ondertussen wat complexer geworden. Alexander was in 225 getrouwd met Barbia Orbiana, wier vader hij een grote vertrouwenspositie had gegeven. Hoewel Mamaea zelf het brein achter het huwelijk was, zag ze zich nu in haar machtspositie bedreigd en gedroeg ze zich hatelijk jegens Orbiana. In 227 kreeg ze voor elkaar dat Orbiana’s vader ter dood werd gebracht en dat Alexander van Orbiana scheidde, waarna ze naar Afrika werd verbannen. Mamaea, die de titel van consors imperii had en in die hoedanigheid haar zoon op veldtocht vergezelde, wilde nu eenmaal niet aan macht inboeten. Nu, zes jaar later, nam Julia Mamaea echter een wonderlijke zet. Ze liet Alexander vergezellen door Origenes, een belangrijke kerkvader. Origenes’ vader was omgekomen tijdens de christenvervolgingen onder Septimius Severus en Origenes zelf leidde een reizend leven van ascetisme. Mamaea wenste nu dat Origenes zich bij haar en haar zoon voegde om de christelijke leer met hen te bediscussiëren, wat in de 3e eeuw een opvallend billijke houding jegens het christendom impliceert.
Denarius van Severus Alexander. Na zijn dood werd de munt onmiddellijk weer gedevalueerd en werden veel economische maatregelen teruggedraaid.
Erg veel tijd om zich aan dit onderricht te wijten kregen Alexander en zijn moeder niet. In 234 staken Germaanse en Sarmatische stammen, met name de federatie van de Alemannen, de Rijn en Donau over, in een dusdanige hoeveelheid dat er zelfs in Rome paniek uitbrak. Het leger reageerde hier slecht op, de moeizame Perzische oorlog indachtig. Alexander en Mamaea reisden af naar Mogontiacum (Mainz), de hoofdstad van Germania Superior, waar Alexander van plan was de strijd te leiden, ondanks zijn geringe ervaring. Er werd een grote hoeveelheid schepen gebouwd om zoveel mogelijk soldaten over te zetten. Blijkbaar meende de jonge keizer dat het vertoon van zijn grote leger genoeg zou zijn om de vijand af te schrikken. Maar het moreel van de troepen was laag en Alexanders pogingen om een hogere discipline af te dwingen droeg hier niet echt aan bij. In plaats van te vechten trachtte hij daarom om de Germanen voorlopig af te kopen. Dat zette nog meer kwaad bloed bij de soldaten, die dit als een zeer oneerbare oplossing zagen. Het was bovendien onacceptabel dat er naar de soldaten toe weinig vrijgevigheid werd betoond, terwijl de Germanen ondertussen werden afgekocht. Dat Alexander onder sterke invloed van zijn moeder stond, deed zijn naam bij de soldaten ook geen goed. Als vrouw had Mamaea geen gezag over het leger en werd Alexander als een zwakkeling gezien.
Maximinus Thrax (“de Thraciër”), de eerste soldatenkeizer. Hij bezocht Rome nooit en was puur door zijn militaire loopbaan en onvrede van de soldaten aan de macht gekomen. Zijn populisme zette wellicht de moord op Severus Alexander in gang.
Het resultaat was dat de aandacht van de soldaten, met name die van de rekruten uit Pannonia, uit ging naar een andere commandant, ene Gaius Iulius Verus Maximinus, een Thraciër van geboorte. Toen deze een dubbele soldij, amnestie en een hoog donativum (militaire bonus bij aantreden van een keizer) beloofde, was het hek van de dam. Het was een kwestie van tijd voor Alexander zijn aanhang kwijt was. Ergens in maart 235 gebruikte Alexander zijn middagmaal in zijn tent, terwijl hij in gesprek was met meerdere opstandige soldaten. Ondanks zijn veel stabielere regering werd Severus Alexander door zijn leger vergeleken met Elagabalus. Toen een Germaanse bediende de tent betrad bleek deze het eerste schaap over de dam: de soldaten trokken hun wapens en vielen aan. Alexanders lijfwacht trachtte de aanvallers te stuiten, maar de strijd was onmogelijk te winnen. Toen de muiters doordrongen bij de 26-jarige keizer troffen zij deze aan terwijl hij zich vastklampte aan zijn moeder. Severus Alexander ging ten onder zoals zijn voorganger: samen met zijn moeder gedood door zijn eigen troepen. Het was het begin van een lange periode van chaos. De nieuwe uitgeroepen keizer, Maximinus de Thraciër, kwam uit een familie van veehoeders. Het was puur zijn militaire carrière die hem naar de top had gebracht, zonder een senatoriale loopbaan, een teken van de toegenomen militarisering. De moord op Alexander zette bovendien een toon die nog meer bijdroeg aan dit proces: de keizer werd geacht militaire competentie te hebben en deel te nemen aan de strijd, want het advies van Alexanders moeder om weg te blijven van het front had averechts gewerkt. Het resultaat was een periode van vijftig jaar oorlog en burgeroorlog. De keizers zouden maar kort regeren, omdat hun actieve deelname aan de strijd hun levens ernstig in gevaar bracht. Bovendien was het veel gemakkelijker om pretendent te worden, daar zowel een etnisch Romeinse achtergrond als een senatoriale status geen vereisten meer waren voor het keizerschap. Elke burger die militair was opgeklommen kon nu naar het keizerschap dingen. De Crisis van de Derde Eeuw was begonnen.
Ten slotte was ook de Severische dynastie eindig. De stabiele regering die Septimius Severus had gecreëerd, had geen stabiele dynastie opgeleverd. Caracalla was een labiele keizer gebleken en had maar kort geregeerd. Hij werd opgevolgd door Macrinus, die geen lid van het Severische huis was. Maar diens keizerschap was maar een kort leven beschoren, waarna de Severen opnieuw aan de macht wisten te komen, zij het op een allerminst stabiele manier. Keizer Elagabalus ging niet best de geschiedenis in. Verder lezen Elagabalus, een keizerlijk buitenbeentje
Op onze tocht langs de Limes in Nederland komen we nu aan bij Arnhem, waar in de zuidelijke Meinerswijk het meest duidelijke castellum van heel Gelderland ligt. De naam is een punt van discussie: Castra Herculis is lange tijd aan castellum Meinerswijk toegeschreven, maar tegenwoordig gaan we meer uit van Levefanum. Los van alle debatten over de naam weten we in elk geval zeker dat er een castellum stond, omdat dit in 1979 teruggevonden is.
