Op onze reeks van Romeinse plaatsen in Nederland vervolgen we de tocht langs de Waal. Volgens de Peutinger kaart zou tussen Grinnes en Noviomagus een plaats genaamd Ad Duodecim moeten liggen. De locatie hiervan is echter nog niet te achterhalen. Als de op de kaart aangegeven afstand tussen Ad Duodecim en Noviomagus (“18”) in Romeinse mijlen zou zijn, zou dat overeenkomen met 12 Gallische mijlen en de naam verklaren van de post, die in dat geval bij Wamel zou kunnen liggen. Dit is echter vrij speculatief: de Waal zelf wordt niet aangegeven op de kaart en bovendien lijkt het erop dat de kaart vrijwel overal Gallische mijlen gebruikt, dus zou het vreemd zijn dat het hier ineens Romeinse mijlen betreft.
Het Marsbeeldje uit Tiel.
Het is niet onmogelijk dat Ad Duodecim dus heel ergens anders ligt, wellicht zelfs ten noorden van de Waal, want we weten ook niet zeker waar deze route (de weg tussen Noviomagus en Forum Hadriani) de rivier overstak. Wel komt de afstand tussen Wamel en Rossum, dat misschien Grinnes zou kunnen zijn, aardig overeen met de 6 Gallische mijlen op de kaart. De exacte aard van Ad Duodecim is niet bekend, al vermoedt men dat het ook hier weer om een statiooftewel een militaire pleisterplaats gaat. Een Romeinse post bij Wamel zou overigens strategisch te begrijpen zijn, aangezien hier de Linge van de Waal aftakt. Het oversteken van de Waal moet destijds op deze plek vrij gemakkelijk zijn geweest.
Het votief van Iseneucaega bevat een hond en pijlenkoker, wat doet denken aan de Romeinse jachtgodin Diana.
Ironisch genoeg is er dus geen fort of statio bij Wamel gevonden, maar wemelt het in de omgeving juist van de Romeinse en inheemse vondsten. Wie de Waal hier oversteekt staat namelijk al in Tiel. Tiel biedt plaats aan allerlei inheemse nederzettingen plus meerdere grafvelden. Ook zijn er een beeldje van Mars, Romeins aardewerk en een altaar voor een godin genaamd Iseneucaega gevonden. Het laatste is een goed voorbeeld van het gemengde polytheïsme: de godin lijkt inheems maar draagt attributen die doen denken aan Diana. Ook zijn er aanwijzingen dat er in het oosten van Tiel een tempel gestaan heeft. De omgeving van Tiel bevat ook legio nederzettingen, onder andere rondom Zoelen, waar ook een grafveld ontdekt is. In Kapel-Avezaath is nog een altaarsteen gevonden, ditmaal voor een godin die Hurstrge genoemd wordt, evenals de restanten van een boot.
Het schip van Druten is 27 meter lang en is waarschijnlijk door brand gezonken.
Wanneer we de Waal oostwaarts blijven volgen, komen we in elk geval nog zat inheemse boerderijen tegen, evenals meerdere villa’s. Erg interessant is de villa van Druten-Klepperheide, die opvallend vroeg werd gebouwd (vlak na de Bataafse opstand) en die zowel Romeinse als inheemse kenmerken vertoont. Er zaten zelfs een badhuis en mausoleum bij. Ook vond men in Druten in de jaren ’70 een Romeins vrachtschip in de Boldershof, dat waarschijnlijk gebruikt is om onder andere dakpannen en leistenen voor de villa aan te voeren. Verder naar het oosten vinden we meer villa’s, maar zo ver gaat onze tocht nog niet in dit artikel. Dat gebied komt de volgende keer aan de orde, als we overgaan op de behandeling van de plaats ten oosten van die villa’s: een werkelijke stad…
Tot nu toe hebben we plaatsen behandeld waarvan is aangetoond dat er een Romeins castellum gestaan heeft, van Katwijk tot Vechten. Ten oosten van Vechten wordt de situatie heel wat minder duidelijk. Al eerder kwamen we castella tegen zonder duidelijke naam of waarvan slechts een klein deel teruggevonden was, zoals in Bodegraven. Maar het oostelijke deel van de Limes is nog lastiger, want hoewel het een schat aan vondsten bevat, zijn van alle castella die hier op de Peutinger kaart vermeld staan slechts enkele daadwerkelijk teruggevonden.
De in 1997 geplaatste mijlpalen wijzen je de weg langs de Limes in de provincie Utrecht. (De naam Levefanum werd toen nog aan Wijk bij Duurstede toegeschreven.)
Hoewel het in het gebied van Bunnik tot aan Wijk bij Duurstede wemelt van de teruggevonden nederzettingen, is het merendeel hiervan onbepaald, dus van onduidelijke datering en aard. Het aan de Rijn gelegen Bunnik heeft echter wel een paar interessante vondsten in de vorm van Romeinse keramiek en een wachttoren. De wachttoren in kwestie moet zich aan de Schoudermantel bevonden hebben, niet zo heel ver van waar tegenwoordig de Kromme Rijn stroomt. Meer westelijk wordt een wachttoren vermoed te Rhijnauwen, waar de Kromme Rijn een scherpe bocht maakt zodat dit een uiterst strategische positie is, maar de toren zelf is nog niet gevonden. Als deze wachttoren heeft bestaan zou hij precies tussen de toren van Bunnik en Castellum Fectio liggen: in beide richting is de afstand een slordige Gallische mijl of Leugas (ca. 2,2 km). Wachttorens stonden immers bij rivierbochten, over een dusdanige afstand dat er snel berichten konden worden doorgestuurd.
De Romeinse weg met resten van beschoeiingen, zoals ontdekt bij de Rietsloot. (Bron: Vici.org)
De kronkelige stroom van de Kromme Rijn maakt dat de Limesweg (of één van de Limeswegen) een stuk ten zuiden van bovengenoemde wachtposten ligt, waarschijnlijk om in een zo recht mogelijk richting naar het tegenwoordige Wijk bij Duurstede te gaan. Dat de weg zo gelegen moet hebben bleek in augustus 2013, toen de weg ontdekt werd bij de Rietsloot, tussen Bunnik en Houten. De hier aangelegde asfaltweg heet dan ook toepasselijk de Limesbaan. De Romeinse weg was, net als in Vleuten-De Meern, als een soort dam of dijk aangelegd, aan beide kanten beschoeid met houten palen. De wegen werden waarschijnlijk zo aangelegd omdat het in het moerassige landschap van die tijd onmogelijk was om gewoon even een paadje te maken zonder dat je het risico liep dat dit onder zou lopen. Een deel van het teruggevonden hout had veel weg van een moerasbruggetje, een type Romeinse weg dat ook voorkwam. Het is mogelijk dat de weg ongeveer parallel loopt met de huidige Achterdijk.
De onderdelen van de grafpijler van de Zure Maat bevinden zich tegenwoordig in het Rijksmuseum van Oudheden.
Wie de Achterdijk volgt, bijvoorbeeld aan de hand van de mijlpalen langs de weg (want die staan er), komt in feite door een gebied vol nederzettingen en enkele villa’s. Aan de Tuurdijk, nabij ’t Goy (ruim ten zuiden van de route), werd een villa gevonden met dikke funderingen en pleisterwerk. De Achterdijk zelf leidt naar Werkhoven, waarna je de Hollendewagenweg volgen moet. Aan deze weg moet een grote nederzetting hebben gelegen met mogelijke steenbouw. Al in 1839 en 1844 zijn hier grafresten gevonden bij de Zure Maat, waarvan de exacte locatie helaas verloren gegaan is. Zo’n opvallende grafpijler met fraaie decoraties maakt des te duidelijker dat de Limesweg hier gelopen zal hebben en dat er een nederzetting van belang in de buurt kan hebben gestaan: zo’n monument stond niet zomaar ergens! Nog wat verderop ligt Cothen, waar in 1972 resten van een mogelijk Romeins schip gevonden zijn, vlak aan de Kromme Rijn en dus ten noorden van de Limesweg. Een stukje ten zuiden van de weg vinden we de stenen villa van Cothen-De Zemelen, die 9 bij 30 meter in omtrek moet zijn geweest. Tussen Cothen en de Limesweg moet een grote nederzetting hebben gestaan. Hier zijn munten, mantelspelden, spijkers, slingerkogels en zelfs een oorbel gevonden.
Inheemse nederzettingen bestonden oorspronkelijk vooral uit boerderijen, zoals de IJzertijdboerderij in Dongen. Andere onderdelen waren spiekers (zoals hier links te zien) voor de opslag van voedsel, en werkplaatsen.
Zo landen we uiteindelijk aan bij Wijk bij Duurstede, waar de Lek zich van de Rijn afsplitst. De Kromme Rijn mag nu een smal slootje lijken vergeleken bij de Lek, maar we moeten niet vergeten dat de Lek in de Romeinse tijd nog geen hoofdstroom van de rivier was, zodat de Rijn aardig breder zal zijn geweest. De splitsing zal de plaats erg strategisch gemaakt hebben, zowel militair als economisch (het is niet voor niets dat Dorestad in de Vroege Middeleeuwen tot één van Europa’s belangrijkste handelssteden uitgroeide). Dat blijkt bijvoorbeeld uit de inheemse nederzetting van Wijk bij Duurstede-De Geer, die opvallend welvarend lijkt gezien het kostbare aardewerk en de bronzen haarspelden die er gevonden zijn. De nederzetting had vermoedelijk een centraal gebouw omringd door boerderijen. Wallen en palissaden beschermden de nederzetting tegen overstromingen uit het omringende, lager gelegen land. Wijk bij Duurstede bevat nog wel meer nederzettingen, soms met bijbehorende grafvelden. De woonwijk De Horden bevatte een grote nederzetting die al sinds de bronstijd bewoond moet zijn geweest. Tussen al het inheemse aardewerk bevonden zich ook wat Romeinse producten en zelfs wat militaire spullen. In de loop van de tweede eeuw werden de nederzettingen van De Horden en De Geer opgenomen in een grote verkaveling, zodat de landbouw een meer Romeins systeem ging volgen.
Eén van de helmen uit Rijswijk, waarschijnlijk uit een grafveld dat bij het castellum of de nabijgelegen vicus hoorde.
De ligging van Wijk bij Duurstede maakt het aannemelijk dat er zich in de omgeving een castellum bevond, maar dat is tot op heden niet teruggevonden. Als het bestaan heeft, lag het fort mogelijk bij Rijswijk, aan de overzijde van de Lek (niet te verwarren met Rijswijk in Zuid-Holland). Een gevonden stempel van Cohors I Thracum equitata, een ruitereenheid uit Bulgarije, doet dit vermoeden. Er zijn echter ook aanwijzingen over de aanwezigheid van het Cohors civium Romanorum, een cohort Romeinse staatsburgers, wat uit een teruggevonden helm blijkt. De teruggevonden namen van manschappen zijn bovendien zo duidelijk Romeins dat het hier vast en zeker om Romeinse burgers gaat. De meeste vondsten zijn gedaan bij kleiwinning voor steenfabriek De Roodvoet. Zowel in 1950 als in 2011 is er Romeins hout teruggevonden, waarbij het om beschoeiing van de oever of de weg zou kunnen gaan. Hoewel het fort dus nog steeds niet honderd procent is aangetoond, zijn de vermoedens erover sterk. Het fort is vermoedelijk na de Bataafse opstand aangelegd, toen de Rijngrens ten oosten van Fectio meer riskant geacht werd. Het fort is vermoedelijk na de Romeinse tijd in gebruik gebleven, zodat hier het tolpunt van Dorestad ontstond.
In het pittoreske Museum Dorestad zijn vondsten uit de omgeving van verschillende periodes te zien. Sommige kun je als voorbijganger op straat al bekijken!
De naam van het castellum bij Rijswijk in Gelderland blijft onduidelijk. Lange tijd is de naam Levefanum hieraan toegeschreven omdat dit op de Peutinger Kaart het eerste fort ten oosten van “Fletio” is. De cijfers op de kaart impliceerden een afstand van 8 mijlen, meende men, maar nieuwer onderzoek wijst uit dat men naar het verkeerde cijfer keek en de afstand tussen Fletio en Levefanum veel groter zou moeten zijn. Levefanum is dus vast en zeker niet de naam van castellum Rijswijk. Hoe dit wel heette zal de tijd ons moeten leren…
Op onze reeks van Romeinse plaatsen in Nederland vervolgen we de tocht langs de Waal. Volgens de Peutinger kaart zou tussen Grinnes en Noviomagus een plaats genaamd Ad Duodecim moeten liggen. De locatie hiervan is echter nog niet te achterhalen. Als de op de kaart aangegeven afstand tussen Ad Duodecim en Noviomagus (“18”) in Romeinse mijlen zou zijn, zou dat overeenkomen met 12 Gallische mijlen en de naam verklaren van de post, die in dat geval bij Wamel zou kunnen liggen. Dit is echter vrij speculatief: de Waal zelf wordt niet aangegeven op de kaart en bovendien lijkt het erop dat de kaart vrijwel overal Gallische mijlen gebruikt, dus zou het vreemd zijn dat het hier ineens Romeinse mijlen betreft.
