Door Gilivs, met dank aan dhr. P. Cornelius Tacitus voor zijn poëtische omschrijving van Germania
Tag: Germania
Giricaemium: een geheimzinnig fort in het noorden
Na een lange tijd pakken we toch nog onze artikelenreeks over Romeinse plaatsen in Nederland op voor een supplement – een plaats die zelfs niet vermeld staat in onze Romeinse reisgids, ondanks dat er wel een kans is op het bestaan ervan. Giricaemium, een Romeinse vesting in het noorden van Nederland, heeft ongetwijfeld bestaan. De vraag is vooral waar, want hoewel Romeinse forten in het noorden van ons land erg zeldzaam zijn, maakt dat ze niet per se vindbaar.
Giricaemium wordt genoemd op de beroemde schrijfplank van Tolsum. Deze schrijfplank is een tabula (een tablet van bijenwas) met daarop een schuldbekentenis. Een onbekend persoon bekent in de tekst een geldbedrag schuldig te zijn aan een zekere Carus, de slaaf van een dame genaamd Julia Secundia. De tekst moet geschreven zijn in 29 na Chr., want hij vermeldt het consulschap van Gaius Fufius Geminius. Als getuigen van de lening worden een paar militairen genoemd: Titus Cassius, de tribuun van Legio V, een Bataafse auxiliair genaamd Miunnius en een andere slaaf van Secundia genaamd Caturix. De lening is volgens de tekst op 23 februari dat jaar gedaan op een plaats die Giricaemium heet. (Al is het ook geopperd dat het hier zou gaan om een stam die de Giricaemi genoemd wordt.) Er zijn wat interessante zaken wat deze datering en informatie betreft. Om te beginnen vond de transactie plaats in 29 na Chr., het jaar na de opstand van de Friezen en de Romeinse nederlaag in het Woud van Baduhenna. Dit impliceert dat de Romeinen hun controle over het Friese gebied misschien gedeeltelijk herwonnen hadden of zelfs nooit waren verloren. Handelscontacten waren sowieso normaal, maar dat er militairen als getuigen optreden, waaronder een vrij belangrijke, geeft de indruk dat er toch meer vaste voet aan de grond was dan je zou denken. Het is wel bekend dat Corbulo in 47 na Chr. naar het land van de Friezen trok, alwaar hij de inheemse leiders afzette en een Romeins bestuur in het leven riep, compleet met een civitas Frisionum. Dit mag van korte duur zijn geweest (keizer Claudius wenste geen expansie boven de Rijn) maar Legio V was destijds nog altijd gelegerd in Vetera en nam deel aan de veldtocht van Corbulo.
De locatie van Giricaemium is onduidelijk, maar Winsum is vandaag de dag een populaire kandidaat. Een fort wordt hier al lange tijd vermoed, omdat er in de 19e eeuw al opvallend veel Romeins materiaal gevonden werd op de terp Bruggeburen. Eind 20e eeuw kwamen hier ook nog resten van amforen tevoorschijn, van het soort dat het Romeinse leger gebruikte. Verdere vondsten zijn aardewerk uit Pompeii en munten die speciaal geslagen werden voor de Romeinse troepen die in decennia vlak voor en na het begin van de jaartelling naar de Elbe trokken. Er is zelfs een zilverschat van 6,5 kg gevonden in Winsum. De schat ging jammer genoeg verloren, maar alle vondsten bij elkaar is het duidelijk dat hier meer aan de hand is dan gewoon wat handelswaar of spaarcenten van een huurling. Winsum lag in de tijd van de veldtochten in Germania waarschijnlijk niet ver van de Middelzee, de zeearm tussen Westergo en Oostergo. De Romeinse vondsten duiden dus op een militair punt op deze strategische plaats. Toch zijn er ook veel inheemse voorwerpen gevonden. Niet vreemd, want een Romeins fort was vaak een knooppunt van handel en op deze afgelegen plaats was het wellicht ook het hoofdkwartier van de belastinginning.
Het castellum te Winsum is niet gevonden, maar als het er werkelijk was, is het waarschijnlijk al in de tijd van Drusus gebouwd: het is bekend dat de veldheer in het najaar van 12 v. Chr. een garnizoen plaatste op de kust in het land van de Friezen. Rond die tijd vonden ook de veldtochten naar het noorden, dus naar de Elbe plaats. Wellicht is het fort daarna, net als Flevum, in gebruik gebleven om enige controle op de Friese handel te houden en er belastingen te innen, want hoewel de Friezen misschien niet rechtstreeks door de Romeinen bestuurd hebben, hadden zij in deze periode nog duidelijk een vazalstatus die hen schatplichtig maakte. Als Giricaemium de opstand van 28 na Chr. overleefde, zou dat kunnen betekenen dat het kort hierna opnieuw in gebruik was of dat de opstand vooral tot Noord-Holland beperkt was. Zeker weten doen we dat niet. Wel staat het vast dat als Giricaemium in 47 na Chr. nog in gebruik was, het daarna waarschijnlijk ontruimd werd. Corbulo’s annexatie van de Friezen en zijn dreigende oorlog met de Chauken werd door keizer Claudius niet gewaardeerd, waarop Corbulo opdracht kreeg om al zijn troepen achter de Rijn terug te trekken. Het fort bij Velsen is in die periode duidelijk opnieuw ontruimd. Giricaemium trof waarschijnlijk hetzelfde lot. Hoewel de Friezen nog vaak als bondgenoten of vazallen fungeerden, was er geen sprake meer van militaire bezetting.
De Romeinse Reisgids – hoofdstuk 6: het land achter de Rijn
Het is een misvatting dat de Romeinen nooit ten noorden van de Rijn zijn geweest. Wel is de bezetting door Romeinse troepen hier veel korter geweest, zodat er uiteindelijk ook geen daadwerkelijke provincie is ingericht. Het noorden van Nederland bleef echter deel van de Romeinse periferie. Met de meeste stammen die in het gebied woonden werden bondgenootschappen gesloten, wat in de Romeinse tijd eigenlijk neerkwam op een soort vazalstatus: de volkeren in kwestie bestuurden zichzelf maar waren schatplichtig en leverden soms ook wat hulptroepen. Plaatsen met een naam en Romeinse gebouwen zijn hier zeldzaam, dus de reisgids zal zich hier meer richten op naamloze inheemse nederzettingen en interessante archeologische vondsten.
Ten zuiden van het Flevomeer (Flevoland, het Gooi en Gelderland)
Bij aanvang van de Romeinse tijd lag er ter hoogte van het IJsselmeer, een meer dat de Romeinen het Flevomeer noemden. Wie er direct ten zuiden van het meer woonden is onduidelijk. In het oosten is er wat meer duidelijkheid. De Achterhoek werd vermoedelijk bewoond door de Chamaven. De Romeinen lieten de stam, zelfs toen ze besloten het gebied achter de Rijn niet te besturen, duidelijk merken wie de baas was. De Chamaven moesten veel grond bij de Rijn prijsgeven zodat hier graanvelden voor het Romeinse leger konden worden aangelegd. De Saliërs zouden hun buren op de Veluwe kunnen zijn geweest, al is dat niet helemaal zeker. In de 3e en 4e eeuw worden zowel de Chamaven als Saliërs omschreven als stammen van de Franken: nadat de Salische Franken op de Betuwe waren toegelaten, waren zij op eigen houtje doorgegaan naar Toxandrië (Noord-Brabant) en namen de Chamaven snel de Betuwe in.
1. Flevomeer
– Locatie: IJsselmeer
Het Flevomeer was, net als het IJsselmeer nu, het grootste meer van Romeins Nederland.Verwar dit niet met de latere Zuiderzee, want het Flevomeer was veel kleiner en grensde ook in het noorden waarschijnlijk aan land of in elk geval aan kwelders. Vermoedelijk liet veldheer Drusus bij het begin van zijn veldtochten één of meer kanalen graven om vanuit de Rijn het Flevomeer en de Waddenzee te bereiken, maar waar deze Drususgracht lag is tot op heden onbekend. Wellicht waren de Vecht en de IJssel nuttige natuurlijke waterwegen om het meer te bereiken, al sloot de IJssel toen waarschijnlijk nog niet aan op de Rijn. Via het Flevomeer bereikte Drusus niet alleen de Waddenzee, maar ook het land van de Frisii. Dat Drusus voor deze route koos, is te wijten aan het feit dat de Romeinen de Noordzee onbetrouwbaar vonden vanwege het sterke verschil tussen eb en vloed en de stormen die er soms op uitbraken. Vele eeuwen later werd de provincie Flevoland naar het Flevomeer genoemd, al is de positie ervan waarschijnlijk wat zuidelijker.
– Speciaal in de Romeinenweek: “Expositie Oostvaardersplassen” in Natuurbelevingscentrum de Oostvaarders (28 april-6 mei, 11:00-15:00)
2. Wachtpost Kotterbos
– Locatie: Kotterbos bij Lelystad
De vondst van een wachtpost of wachttoren in het Kotterbos in Flevoland, bewijst dat hier in de Romeinse tijd land lag, waarschijnlijk een moerasbos. Koolstofdatering toont aan dat de houtresten er rond 69 na Chr. stonden, het jaar waarin de Opstand der Bataven uitbrak. De stammen waren 7 meter lang. Ook dook er een basaltsteen op, die ten zuiden van Bonn gewonnen moet zijn. Dit soort stenen zijn in Romeinse platbodems als ballast gebruikt, wat op scheepvaart duidt. Vanuit de wachtpost moet Fectio via de Vecht en Rijn in een dag tijd te bereiken geweest zijn. Of de post werkelijk Romeins was of juist werd aangelegd door de rebellen is niet zeker.
3. Dagmarskampen Westerheide
– Locatie: Westerheide bij Hilversum en Laren
Op het Actueel Hoogtebestand van Nederland nam men twee opvallende ruitvormen waar op de Westerheide. Het is mogelijk dat hier dagmarskampen werden aangelegd door Romeinse troepen die ten noorden van de Rijn opereerden. De reden voor zo’n tocht kan verschillend zijn geweest: een veldtocht, een strafexpeditie of een oefening. Veldtochten ten noorden van de Rijn met als doel daadwerkelijke oorlog en verovering werden vanaf het midden van de 1e eeuw niet meer ondernomen; strafexpedities en oefeningen vonden nog veel langer plaats.
4. Dagmarskamp Ermelosche Heide
– Locatie: Ten hoogte van de Flevoweg (N203) op de Ermelosche Heide
Het dagmarskamp van Ermelo is een zeldzaamheid: het is het enige met zekerheid aangetoonde Romeinse marskamp in Nederland. Niet zo vreemd, want gewoonlijk werden de kampen zorgvuldig afgebroken, zodat er amper een spoor achterbleef en eventuele vijanden het terrein niet in gebruik zouden nemen. Zelfs de greppels werden dan dus dichtgegooid. Waarom dat laatste op de Ermelosche Heide niet gebeurd is blijft een raadsel. Het geeft in elk geval een interessante kijk op hoe dit soort kampen eruit zagen. Het kamp moet rond het jaar 170 aangelegd zijn en was groot genoeg voor een heel legioen. Dat de wallen niet in een keurige rechte lijn lopen maar licht kronkelen toont aan dat er een hoop verschillende ploegen tegelijk aan de greppel en omwalling werkten, zodat het kamp in een paar uur kon worden opgezet. As van broodovens doet vermoeden dat het legioen drie dagen gebleven is, wat opvallend lang is. Waarom dat gebeurde is ook niet duidelijk. Misschien was er sprake van een strafexpeditie tegen de Chamaven of Saliërs.
– Bezienswaardigheden: zichtbare contouren kamp; stenen Romein bij ingang kamp; informatiezuil
– Speciaal in de Romeinenweek: Romeins Marskampwandelroute (28 en 30 april, 1-5 mei); Op reis met de Romeinen + VR Experience (28 april, 11:00-14:00); Romeinse bierveldtocht BurgBieren (3 mei 10:30-17:00)
5. Venus van Heerde
Een bewijs dat ook Romeinse godsdienst zijn weg naar het noorden kon vinden is bijvoorbeeld de Venus van Heerde: een bronzen beeldje dat ergens tussen 10 en 130 na Chr. gemaakt werd. Het brons is om een kleien kern heen gegoten, met zilver op de ogen en het diadeem van de godin. Dat Romeinse godenbeeldjes hun weg naar het noorden vonden is niet zo vreemd als het lijkt. Ten eerste was een dergelijk beeldje waarschijnlijk kostbaar, zodat kooplui er veel aan konden verdienen. Ten tweede waren de goden van verschillende polytheïstische godsdiensten gemakkelijk te versmelten, zodat Romeinse en inheemse godsdienst gemakkelijk samen konden gaan.
6. Schat van Diepenveen
In Diepenveen werd in 1993 een schat van wel 106 Romeinse munten ontdekt. Later kwamen er nog meer munten naar boven tot het aantal op 370 zat, van koperstukjes tot in de Romeinse tijd al zeer kostbare zilveren denarii. Het zou kunnen dat de munten verloren zijn op een veldtocht ergens voor het jaar 49.
A. Museum het Pakhuis Ermelo
– Locatie: Molenaarsplein 24, Ermelo
Museum het Pakhuis in Ermelo bevat ook Romeinse stukken, wat natuurlijk logisch is omdat het dagmarskamp op de Ermelosche Heide ligt, ongeveer 4,5 kilometer verderop. In de tentoonstelling “Oog in Oog met de Romeinen” kun je in de Romeinse voetsporen treden, variërend van militaire bepakking tot Romeinse lichaamsverzorging.
– Speciaal in de Romeinenweek: Oog in Oog met de Romeinen (28 april t/m 5 mei, 10:30-16:30)
B. Erve Eme (Zutphen)
– Locatie: De Kaardebol, Harenbergweg 1 in Zutphen
De Erve Eme, op het terrein van de Kaardebol, is een klein openluchtmuseum dat een Frankisch erf toont. In principe richt het zich op de Vroege Middeleeuwen, maar aangezien deze begin met het einde van de Romeinse tijd is er sprake van overlapping. De Franken waren een inheemse groep Germanen met hun eigen gewoontes en godsdienst, die in de Vroege Middeleeuwen geleidelijk overging in het christendom (met enige druk van bovenaf). Het erf toont ambachten en diverse workshops en evenementen, waarbij de Late Romeinen niet ontbreken aangezien de scheidingslijn tussen Romeinen en Franken op den duur vrij dun was geworden.
– Speciaal in de Romeinenweek: Romeinen in Zutphen?!? (29 april, 11:00-17:00)
Ten oosten van het Flevomeer (Overijssel, Drenthe en Groningen)
Meer naar het noordoosten van Nederland was de Romeinse politieke invloed veel beperkter, al kwamen er veel goederen die kant op via handel. Wie er woonden is soms maar de vraag. Saliërs zouden het westen van Overijssel nog bewoond kunnen hebben. Twente wordt veel geassocieerd met de Tubanten, al hadden die wellicht ook gebied in het zuiden van Drenthe en ten oosten van Twente in Duitsland. Misschien dat de Chamaven het zuiden van Twente bewoonden. Waar het gebied van de Frisii of Friezen precies begon is niet helemaal duidelijk: misschien al in Drenthe. Rondom de Eemsmonding woonden de Ampsivariërs, die hier later werden verjaagd door de Chauken, die misschien wel tot in Groningen doordrongen. De migratie van de Ampsivariërs is tekenend voor een woelige periode in het jaar 58, toen diverse groepen stonden te popelen om het door de Chamaven verlaten land bij de Rijn in te nemen. Niet alleen de Tubantse buren, maar ook de gevluchte Ampsivariërs en een groep Friezen die het Flevomeer hadden overgestoken dienden zich aan. Allen werden gelast te vertrekken. In het geval van de Friezen, die zelfs een paar leiders naar Rome stuurden om hun zaak te bepleiten, moest zelfs geweld worden gebruikt.
1. Schat van Steenwijk-Onna
De schat van Steenwijk werd in 1884 ontdekt op de Steenakkers bij Onna. Hij bevatte maar liefst 237 zilverstukken! De vondst in 1985 van een denarius nog van voor de tijd van keizer Augustus, wordt hier vaak aan gekoppeld. De 237 munten zijn namelijk al net zo oud: de oudste is gedateerd op 145 v. Chr., terwijl de jongste uit de tijd van Tiberius komen. Waarschijnlijk is veldheer Germanicus in 15 na Chr. met zijn leger langs getrokken op weg naar het land van de Frisii. Steenwijk vormde namelijk een zeldzame begaanbare route naar het noorden.
2. Muntschatten van Drenthe (Anloo, Balloo en Barger-Compascuum)
Drenthe is meerdere muntschatten rijk, vaak van aanzienlijke omvang. In 1952 vond men bij Barger-Compascuum een schat van 312 zilverlingen, samen met resten van een beurs en gordel. De schat was keurig onder een graspol verstopt in het veenmoeras. Wellicht was de eigenaar in paniek en probeerde zijn schat om één of andere reden te verbergen, zonder hem later nog op te kunnen halen. Een moeras als verstopplaats klinkt gewiekst, maar kan natuurlijk ook gevaarlijk zijn. De muntschat van Balloo werd al in 1839 ontdekt in het Andersche Diep. Veel van de zilveren munten zijn verloren gegaan toen ze aan lokale zilversmeden werden verkocht. De overgebleven 25% ligt in het Drents Archief. Balloo was een belangrijke plaats in de Romeinse tijd: in de Balloër Kuil werden in de steentijd al vergaderingen gehouden en in de Romeinse tijd liep hier nog steeds een route. Bij Anloo werden in 2008 en 2009 155 zilverstukken ontdekt uit de periode 69-222 na Chr., lang nadat de Romeinse veldtochten in het noorden geëindigd waren. De munten lagen in twee crematiegraven als grafgiften.
3. Schat van Beilen
De goudschat van Beilen bevat net als de schatten van Anloo, Balloo en Barger-Compascuum een aantal munten: 22 gouden solidi. De schat bevat echter ook nog vijf halsringen en een armband. Het is de rijkste Romeinse schatvondst van heel Drenthe. Waarschijnlijk zijn de sieraden gemaakt door solidi om te smelten, wat blijkt uit verdikkingen op de plekken waar Romeinse munten gewoonlijk versierd zijn. Alle munten zijn van voor het jaar 400, maar waarschijnlijk rond die tijd begraven, misschien als grafgift. Het zou om een rijk persoon of zelfs hoofdman van de nederzetting van Wijster kunnen gaan.
4. Nederzetting van Wijster
– Locatie: Beilerweg bij Wijster
Wijster bevatte in de Laat-Romeinse tijd waarschijnlijk een van de belangrijkste nederzettingen van Zuidwest-Drenthe. Al in 200 v. Chr. werd de plaats bewoond door ongeveer 150 mensen, maar tijdens de Romeinse tijd groeide het aantal boerderijen uit tot 15 à 20 en later zelfs misschien tot 25! Er woonden 500 mensen in het dorp, wat in die tijd opvallend groot is. Behalve een woon- en stalgedeelte in de centrale boerderij, stonden er spiekers, schuren en hutkommen omheen. Eén boerderij had een opvallend grote ingang, alsof hier de rijkste familie woonde. Ten westen lag het grafveld, waar een graf vol giften gevonden is. Waarschijnlijk is hier een dorpsbewoner die als officier in het Romeinse leger had gediend begraven rond het jaar 400. De schat van Beilen zou een offer uit het dorp geweest kunnen zijn. In die tijd liep het dorp op zijn einde: begin 5e eeuw werd het verlaten.
– Bezienswaardigheden: Kunstwerk op de Beilerweg
5. Nederzetting van Groningen
– Locatie: Lutkenieuwsestraat
Op de plek van de stad Groningen woonden al minstens in de Romeinse tijd mensen, misschien wel langer. Gevonden terra sigillata, Romeins aardewerk, stamt uit de 1e of 2e eeuw. Het kwam uit Gallië. In de Laat-Romeinse tijd moet er een fikse boerderij gestaan hebben, als is de exacte vorm ervan onbekend.
A. Drents Museum
– Locatie: Brink 1, Assen
Het Drents Museum bevat ook vondsten uit de Romeinse tijd, zoals de diverse muntschatten die sinds de 19e eeuw in Drenthe zijn gevonden. Maar ook zijn er diverse veenmummies tentoongesteld, die een beeld geven van de inheemse bevolking.
– Speciaal in de Romeinenweek: Romeinse schatten in het Drents Museum (dagelijks m.u.v. maandag, 11:00-17:00)
Romeinen in Nijmegen-oost: is dit de Castra Herculis?
Nu we het westen en het centrum van Nijmegen hebben behandeld gaan we naar het oosten. Eigenlijk zijn we daar de vorige keer al aangeland omdat de oostrand van Batavodurum tot op de Hunnerberg reikte. Ditmaal concentreren we ons op die Hunnerberg en het daarnaast gelegen Kops Plateau. Dit zijn enkele eeuwen de belangrijkste militaire punten in de omgeving van Nijmegen geweest. Hoewel de exacte naam onbekend is, gaan er tegenwoordig stemmen op dat de naam die vaak is toegeschreven aan het castellum van Arnhem-Meinerswijk de juiste zou kunnen zijn: Castra Herculis.
De Hunnerberg is een onderdeel van de grote stuwwallen ten zuiden van de Waal, ontstaan door de gletsjers in de IJstijd. Derhalve is de heuvel aan de noordzijde ontzettend stijl, met een fraai uitzicht over de omgeving, terwijl de zuidkant juist glooiend afloopt. Een zeer strategische plek dus en geen wonder dat de Romeinen dit punt al vroeg uitkozen als militaire versterking. De oudste bekende sporen van Romeinse aanwezigheid op de Hunnerberg zijn uit 19 v. Chr., uit de tijd dat Marcus Vipsianus Agrippa, vriend en schoonzoon van keizer Augustus, gouverneur van heel Gallië was. Er moet rond deze tijd een enorm troependepot zijn gebouwd van wel 650×650 meter! Dit was groot genoeg voor 15.000 soldaten en gaf dus een kampplaats voor 2 à 3 legioenen! Welke legioenen dit precies waren is niet geheel duidelijk, maar er is een graffito gevonden van Legio I Germanica.
Het grote kamp werd waarschijnlijk gebouwd met het oog op de defensie van de nog tamelijk onbewaakte en onzekere Rijngrens. of wellicht ter voorbereiding van keizer Augustus’ plannen om het grote Germania toe te voegen aan de Romeinse periferie. Rond deze tijd begonnen de Germaanse stammen in de Nederrijn-gebieden, met name de Sugambren, onrustig te worden. Het kamp zou dus in reactie daarop kunnen zijn aangelegd, maar van de andere kant is het ook mogelijk dat de bouw van het kamp juist onrust gaf. In elk geval was het kamp op de Hunnerberg voorbereid op elk scenario: het werd omgeven door een dubbele greppel en een stevige wal met om de 24 meter een uitkijktoren. Voor de aanwezige officieren waren er woningen van tussen de 240 en 540 vierkante meter aangelegd, met een meer dan twee keer zo groot huis voor de bevelhebber.
Erg lang is het eerste fort op de Hunnerberg niet in gebruik geweest. Toen Drusus in 12 v. Chr. zijn veldtochten in Germania begon, kon hij al snel nieuwe kampen achter de Rijn laten bouwen, waarop de Hunnerberg overbodig werd. De verovering van Germania werd voortgezet na de dood van Drusus, maar ondanks aanvankelijke successen stortte het Romeinse gezag tussen Rijn en Elbe grotendeels in na de Varusslag in 9 na Chr., waarin drie legioenen werden afgeslacht door een Germaanse coalitie onder leiding van Arminius. Tiberius, die een van de opvolgers van zijn halfbroer Drusus was geweest, keerde terug naar de Rijngrens om samen met Drusus’ zoon Germanicus de oorlog voort te zetten. De expedities die hierop volgden waren vooral wraaktochten, bedoeld om de Romeinse eer te wreken door Arminius en zijn bondgenoten te straffen en de adelaars van de legioenen terug te veroveren. Het oude kamp op de Hunnerberg werd tussen 12 en 17 na Chr. daarom weer tijdelijk in gebruik genomen, maar werd vervolgens definitief opgebroken. De militaire aanwezigheid rondom Nijmegen concentreerde zich hierna op het Kops Plateau.
Toen de veldtochten in het groot Germania ten einde waren gekomen, bleef het lange tijd rustig in het gebied van de Bataven. In het jaar 69 barstte er echter een spreekwoordelijke bom toen de stam zich aan het hoofd schaarde van een grote opstand, waaraan steeds meer Germaanse en Keltische stammen deelnamen. De Opstand der Bataven verwoestte bijna alle castella en castrae aan de Rijngrens, maar uiteindelijk keerde het tij in de loop van het jaar 70, toen er 8 legioenen onder leiding van Quintus Petilius Cerialis gestuurd werden om de rebellen te verslaan. Ook de stad Oppidum Batavorum ging in de vlammen op toen de Bataven zich ten noorden van de Waal terugtrokken. Toen de rebellen zich zelfs achter de Rijn terug moesten trekken en de herfst begon in te vallen, verklaarden de leiders van de opstand zich bereid tot onderhandelen. De oude verdragen werden waarschijnlijk grotendeels hersteld, maar in het gebied van Nijmegen veranderden er wat zaken permanent.
Om te beginnen werd Oppidum Batavorum noch het fort op het Kops Plateau opgebouwd. In plaats daarvan ontstond er een nieuwe stad een paar kilometer naar het westen. Op de Hunnerberg werd een nieuwe vesting gebouwd, een zogeheten castra, waarin een legioen gevestigd kon worden. Dit kon de rust en orde in het gebied waarschijnlijk beter garanderen dan een veel kleinere cavalerie-eenheid. Legio II Adiutrix werd aanvankelijk door Cerialis in het fort geplaatst, maar niet lang daarna werd Cerialis zelf benoemd tot gouverneur van Brittannia en nam het legioen met zich mee, waarna Legio X Gemina de vesting op de Hunnerberg overnam.
Met 340 bij 465 meter nam de vesting 16 hectare in beslag. Dat is groter dan elk castellum aan de Rijn (deze bevatten troepen van 500 tot 1000 man) maar opvallend krap voor een compleet legioen, wat suggereert dat er nog detachementen naar elders gestuurd werden. Het hoofdkwartier, tegenover de huidige Sterredans-school, was 93 bij 65 meter. Om de 45 meter stonden er uitkijktorens op de vestingmuur, die omgeven was door een greppel van vier meter breed. Tijdens de regering van keizer Domitianus (81 t/m 96 na Chr.) werden de houten gebouwen in de vesting door stenen vervangen. Opvallend aan de plattegrond is vooral dat de vorm net niet rechthoekig is: aan de oostkant zit een licht uitstulping.
Drinkwater werd aangevoerd middels een aquaduct, dat vanuit Groesbeek via Berg en Dal naar het fort toegestroomd moet zijn: geen kolossaal stenen bouwwerk zoals de Romeinen onder meer in Italië bouwden, maar meer een smal kanaaltje van 5 kilometer, met hier en daar een dam tegen de hoogteverschillen. Bovendien lag er een waterput in het fort, niet ver van de oostpoort. De aanleg van een duur aquaduct is opvallend, omdat de Nederlandse bodem hier meestal ongeschikt voor was en er genoeg water in de grond te vinden was. Maar blijkbaar was een enkele waterput niet toereikend voor het hele legioen.
De canabae die zoals altijd rondom het fort ontstonden, moeten al snel tot een aardige nederzetting zijn uitgegroeid. Geen wonder, want zo’n grote hoeveelheid soldaten bood een aardig inkomen aan kooplui, kroegbazen, prostituees en andere niet-militairen. In hetzelfde kader is waarschijnlijk ook de groei van Noviomagus, drie kilometer naar het westen, te verklaren, want de daar woonachtige ambachtslui produceerden aanvankelijk veel voor de castra. Daarnaast waren er ook havens dichter in de buurt: de Maas was slechts 10 kilometer naar het zuiden en er lag ook een haventje aan de Waaloever ten noorden van het fort. Bovendien was de haven op de plaats van het oude Oppidum Batavorum waarschijnlijk nog in gebruik. Vlakbij, ten oosten van Berg en Dal, werden dakpannen en keramiek geproduceerd voor het legioen.
Vlakbij de westpoort van het fort lag een herberg en ten zuidwesten van het fort ontstond zelfs een amfitheater, voor zover we weten het enige in Nederland. Het was overdadig groot, waarschijnlijk met genoeg zitplaatsen voor 12.000 man, wat zelfs met de aanwezigheid van alle burgers en soldaten in de omgeving (wat zeer onwaarschijnlijk is) niet gehaald zou worden. Ten oosten van het fort stond tenslotte een groot marktgebouw, gebouwd rond het jaar 100. Van de zuil in het midden ervan is enkel de fundering teruggevonden, maar wellicht stond keizer Trajanus er zelf op afgebeeld.
In het jaar 104 of 105 werd het tiende legioen opgedragen om zich te verplaatsen naar Aquincum, bij het huidige Boedapest, om deel te nemen aan de Dacische oorlogen. De Bataven waren al meer dan 30 jaar braaf en het werd niet langer nodig geacht om hier een volledig legioen te installeren. In plaats hiervan werd de Vexillatio Brittanica in het fort gelegerd: een detachement uit Britannia, dat onder meer delen van Legio VIII Hispanica bevatte. Vanaf het jaar 120 zullen er detachementen van Legio XXX Ulpia Victrix gelegerd zijn – een legioen met een naam die ironisch genoeg naar keizer Trajanus verwijst, de keizer die het 10e legioen juist opdracht gaf te vertrekken. Naarmate de jaren verstreken werd het aantal troepen in het fort steeds kleiner, tot de castra ergens rondom 175 definitief ontruimd werd. De Hunnerberg was hiermee niet langer van militair belang.
De nog boven de grond gelegen resten werden in de middeleeuwen gebruikt als bouwmateriaal in Nijmegen. De naam van de vesting was toen allang vergeten en is tot op de dag van vandaag onbekend. Nieuwe ideeën over de afstanden op de Peutinger kaart hebben echter het idee doen ontstaan dat het om de Castra Herculis zou kunnen gaan: de naam komt overeen met het feit dat het fort in kwestie een castra was en de god Hercules is ons land verbonden aan de Bataafse god Magusanus. De Peutinger kaart plaatst de Castra Herculis tussen Carvo en Noviomagus, waarbij Carvo vaak als Kesteren en Castra Herculis als Arnhem is geïnterpreteerd. Nieuwe ontdekkingen en het bestuderen van de aangegeven mijlen op de kaart doen echter duidelijk anders vermoeden. Carvo is waarschijnlijk hetzelfde fort als Carvium, oftewel de Bijlandse Waard. Als dat zo is zou Castra Herculis dus tussen Noviomagus en de Bijlandse Waard moeten liggen, wat de castra van de Hunnerberg een goede kandidaat maakt.
De ruïnes van de forten op de Hunnerberg zijn niet zichtbaar, maar wel is er een tijdpad dat de locaties van verschillende bouwwerken aangeeft. De locatie van de oostpoort is zichtbaar aan de hand van markeringen en een nagebouwd funderinkje. Hetzelfde geldt voor de waterput, die zich echter op privéterrein bevindt. Vlakbij de locatie van de markthal is een gedenkzuil opgericht, terwijl de omtrekken van het gebouw ook hier weer met straatstenen zijn aangegeven. Op een zelfde wijze is het mogelijk om in de Rembrandtstraat en de Mesdagstraat de contouren van het amfitheater te zien. In onder andere Museum het Valkhof zijn ook tal van vondsten zichtbaar. Tot slot is een reconstructie van de herberg van de Hunnerberg te vinden in Museumpark Archeon, waar het gebouw daadwerkelijk als restaurant dienst doet. De naam van Legio X Gemina leeft voort in de re-enactmentgroep Gemina Project.
Het grote plaatje van de Limes
Ja, mijn barbaarse lezers! Ik, Lucius Octavius Barbatus, reis me wat af langs de Romeinse Limes in jullie land, maar wie goed oplet ziet dat mijn reis daar niet toe beperkt is. Het hangt er ook vanaf of je de Limes natuurlijk alleen als de castella langs de Rijn bekijkt. Veel afbeeldingen van de Limes in Nederland laten namelijk ook Nijmegen zien. Dat is erg logisch, maar ook daar hoeft het niet op te houden. Lees maar eens verder!
Toen Julius Caesar Gallië veroverde eiste hij het gebied tot aan de Rijn op, maar de vraag is of je dan al echt van een Limes kunt spreken. Als de Rijn toen al bewaakt werd was dat waarschijnlijk met tijdelijke kampen of werd het werk uitbesteed aan bondgenoten. De Bataven zouden daar een voorbeeld van kunnen zijn. Het oudste kamp waarvan we zeker weten dat het op Nederlandse bodem gestaan heeft is misschien het grote troependepot dat keizer Augustus en zijn stiefzoon Drusus in 19 v. Chr. op de Nijmeegse Hunnerberg lieten bouwen. Maar ook dit was maar tijdelijk: het was bedoeld om zoveel mogelijk soldaten in te verzamelen, die hier dan verbleven in leren tenten.
De oudste versterking die in Nederland aan de Rijn zelf werd gebouwd was waarschijnlijk Fectio, bij Vechten, dat al in 5 of 4 v. Chr. gebouwd kan zijn. Het fort bij Velsen in Noord-Holland, dat vermoedelijk luisterde naar de naam Flevum, werd een jaar of 20 later gebouwd. Tegen die tijd was het depot op de Hunnerberg allang verlaten, maar werd het tijdelijk weer in gebruik genomen nadat de Romeinen hun gebied achter de Rijn verloren waren na de slag bij het Teutoburgerwoud. Wel was er al die tijd daarnaast een kleiner kamp of fort bezet geweest op het Kops Plateau. Hoewel er dus al wat forten in de Rijndelta waren, waren dit er nog niet erg veel. Het ging vooral om de meest strategische punten. Flevum lag bijvoorbeeld aan het Oer-IJ en vormde zo ook een haven. Het fort werd na de Friese opstand van 28 na Chr. echter verlaten. Na die opstand werd duidelijk dat het beter was om ook dit stukje ten noorden van de Rijn prijs te geven.
Het grootste deel van de castella aan de Rijn moet in de jaren ’40 van de eerste eeuw zijn gebouwd. Lang werd gedacht dat dit gebeurde in opdracht van keizer Claudius, maar uit een vondst van een wijnvat met inscriptie blijkt dat dit eerder ten tijde van Claudius’ voorganger Caligula gebeurd moet zijn. Keizer Caligula zou rond 40 na Chr. naar de “Gallische kust” getrokken zijn en zou daar een schijnvertoning hebben opgevoerd onder het mom van een veldtocht tegen de zee. Misschien was het verhaal wat overdreven en ging het om een grote militaire oefening en versterking van de grens, waar wat godsdienstige rituelen bij kwamen kijken.
Veel forten ten westen van Fectio zijn dus in die tijd gebouwd, zoals Praetorium Agrippinae (Valkenburg, ZH). Wel maakte Claudius zeer duidelijk dat de Rijn definitief de grens van het rijk was geworden toen hij in 47 na Chr. gouverneur Corbulo verbood om het land van de Friezen te bezetten. Flevum, dat vermoedelijk al door Caligula opnieuw in gebruik genomen was, werd voorgoed verlaten. Corbulo hield zijn soldaten nu bezig met de infrastructuur, door ze een kanaal te laten graven tussen Rijn en Maas. Dat kanaal van Corbulo had wel degelijk een defensieve reden, want nu kon de vloot gemakkelijker heen en weer tussen de rivieren! Corbulo was zijn veldtocht naar het noorden immers begonnen om met piraten af te rekenen!
Zo komen we dus op het bekende plaatje van de Limes: castella bij de strategische punten aan de Rijn met daartussen wat wachttorens. Die wachttorens stonden bij elk bochtje in de rivier, met maximaal anderhalve kilometer afstand. De torens werden door 4 à 8 man bezet en konden dus nooit een invasiemacht tegenhouden, maar dat hoefde ook niet. In plaats daarvan dienden ze er meer toe om als een soort politie de limesweg te bewaken. Als er echt een groot noodgeval was konden ze waarschijnlijk een signaal doorgeven. Die nood moet in 69 hoog aan de man zijn geweest toen de Cananefaten en Bataven in opstand kwamen en de meeste forten in vlammen opgingen. Het is niet bekend of ze allemaal verwoest zijn door de opstandige Germanen of dat de soldaten dit bij evacuatie zelf gedaan hebben. In elk geval slaagden de Romeinen erin de opstand neer te slaan en werden de forten hierna herbouwd. Misschien zijn sommige forten in Gelderland toen pas voor het eerst gebouwd, om ook dit deel van de grens beter te bewaken. Rond diezelfde tijd werd er op de Hunnerberg een legioenskampement gebouwd waarin Legio X Gemina permanent gevestigd werd. Het fort op het Kops Plateau werd niet herbouwd.
In de loop van de tweede eeuw komen er wat veranderingen in dit alles. Keizer Hadrianus maakte al een beginnetje met het bouwen van wat extra forten langs de westkust, waar het mini-fort Ockenburgh en castellum Aardenburg de beroemdste voorbeelden van zijn. Bovendien werden de eerste stappen gezet naar het verstenen van de forten. Die hadden voor die tijd houten muren en vooral houten gebouwen gehad. Tenten kwamen nog weinig voor omdat het om permanente forten ging. Maar nu de forten er al zo lang lagen werden de houten muren vervangen door stenen muren en de belangrijkste gebouwen werden ook in steen herbouwd. Op het einde van de tweede eeuw was dat geen overbodige luxe, want intussen waren de volkeren ten noorden van de Rijn toch best gevaarlijk gebleken, zelfs degene die zogenaamd bondgenoot waren. Het versterken van de kust was net zo’n idee en tegen het jaar 200 waren de meeste forten aan de Rijn in steen omgezet. Opvallend genoeg werd de vesting bij Nijmegen juist opgeheven: het legioen werd in 104 overgeplaatst waarna alleen kleine detachementen de vesting bezetten, tot deze rond 175 voorgoed werd opgeheven. De grens was blijkbaar belangrijker dan het achterland.
In de derde eeuw werd de situatie nog onveiliger: het Romeinse rijk maakte een lange periode vol burgeroorlog en chaos door, waardoor invallers hun kansen schoon zagen. De stenen forten waren dus meer dan welkom. Om de boel extra goed te verdedigen werden er ook steeds meer forten aan de Waal en Maas gebouwd, zoals in de eeuwen daarvoor ook al wel eens gedaan was. Deze truc werd heel succesvol toegepast door Postumus, die in 260 zijn eigen keizerrijk in Gallië uitriep. De herovering van het Gallische Rijk in 276 betekende het einde van de meeste forten: door alle burgeroorlogen waren er te weinig soldaten over om de forten te bemannen, want er waren er teveel gesneuveld om meegenomen om elders te gaan vechten.
Pas toen de crisis in 285 afgelopen was begon het beter te worden, al werden de meeste forten aan de Rijn niet meer in gebruik genomen. Wel werden er opnieuw forten aan de Maas en Waal gebouwd. Constantius Chlorus en Constantijn de Grote werkten hard om de Romeinse defensie in het land te verbeteren. Zo kwam er een fort bij Cuijk en een nieuw fort op het Valkhof in Nijmegen. Een dubbele versterking bij Maastricht verrees in 333. Dit fort werd nog tot ver in de middeleeuwen gebruikt, maar niet meer door Romeinen. En daarmee kom je aan het definitieve einde van de Limes, hoeveel pijn het mij ook doet. De Franken, die als foederati (hulptroepen met hun eigen leider en bestuur) het land gingen bewaken, namen de overgebleven forten over en bouwden waar nodig hun eigen burchten. Toen de macht van de keizers in het westen steeds meer afbrokkelde, konden de Franken steeds meer doen wat ze zelf wilden. Net zolang tot het gebied geen Romeinse grens meer was.
In elk geval merk je wel dat de Limes dus veel meer is dan alleen een keten van forten langs de Rijn. Behalve deze forten, waar overigens veel vaker hulptroepen dan legionairs in zitten, wemelde het van de wachttorens en bovendien was de Romeinse verdediging lang niet alleen tot de Rijn beperkt.
L. Octavius Barbatus
www.twitter.com/OctaviusRomein