We hebben de Romeinse plaatsen langs de kust, de Rijn, het Kanaal van Corbulo en de Waal behandeld. Voor we ons op de plaatsen langs de Maas gaan richten, maken we vanuit Nijmegen nog een kleine uitstap naar het noorden. Tussen de Waal en de Rijn lagen een nederzetting en enkele tempels, waarvan één opvallend grote die na een bombardement in de Tweede Wereldoorlog werd ontdekt. We hebben het hier uiteraard over Elst, in Gelderland.
De eerste tempel van Elst was waarschijnlijk van vrij eenvoudig ontwerp, hoewel het een flink gebouw was.
Bij het tegenwoordige Elst moet in de Romeinse tijd een zijtak van de Rijn gelopen hebben. Al in de IJzertijd moet hier een open heiligdom van de lokale bevolking gelegen hebben. Waarschijnlijk heeft men in de eerste helft van de eerste eeuw van onze jaartelling een tempel op deze plek gebouwd. Deze eerste tempel was waarschijnlijk vrij simpel ontworpen: een rechthoekig gebouw met een trapeziumvormig dak. Veel meer kwam er niet aan te pas.
Maquette van de tweede bouwfase van de Tempel van Elst, in Museum het Valkhof.
De tempel werd waarschijnlijk herbouwd in het begin van de 2e eeuw, misschien in relatie met een bezoek van keizer Trajanus aan Germania Inferior. Deze tempel werd van natuursteen gebouwd op een formaat van 23 bij 30 meter. De hoogte was daarbij ook opvallend: de tempel was wel 17 meter hoog, een hoogte die de tempels in Pompeii zelfs niet haalden. Het lijkt er daarom duidelijk op dat de tempel van Elst bedoeld was voor een belangrijke godheid, die door de Romeinen met één van hun eigen goden werd vereenzelvigd. Bij de tempel werden namelijk ook sporen gevonden van een zogenaamde suovetaurilia, het drievoudig offer van een varken, schaap en stier, hetgeen gewoonlijk alleen weggelegd was voor Mars en Mater Matuta, die de mannelijke en vrouwelijke kant van de vruchtbaarheid vertegenwoordigden.
Welke godheid er aanbeden werd in de Tempel van Elst is niet bekend, al denken we snel aan Hercules Magusanus.
Hoewel het nog niet definitief is aangetoond welke godheid er in de tempel vereerd werd, zou het Hercules Magusanus kunnen zijn: Magusanus was de Bataafse oppergod en Hercules was op zijn beurt een belangrijke Romeinse god, hoewel hij niet met vruchtbaarheid geassocieerd werd. Zoals bij het Gallo-Romeinse tempeltype gebruikelijk is, werd de cella (het hoofdgebouw) van de nieuwe tempel door een zuilengalerij of porticus omgeven. Ook lag er een ommuurd terrein omheen van 70 bij 83 meter.
Op de locatie van de tempel van Elst-Westeraam is weinig te zien dat de aanwezigheid van de tempel verraadt
De tempel lag hoogstwaarschijnlijk aan een weg die vanuit Noviomagus naar de Rijn liep, mogelijk dezelfde weg waar bij Driel resten van zijn aangetroffen. Gezien het belang van de tempel was er vast en zeker een vicusrondom het heiligdom aanwezig. Een belangrijke aanwijzing hiervoor is een gebouw waar in 1953 en 1970 resten van werden gevonden. Het ging om muurresten met een houten fundering, waarschijnlijk van bomen die eind 1e eeuw gekapt werden. De vondst van een tegel van een hypocaustum maakt dat het gebouw vaak als badhuis wordt aangeduid, maar hier is verder geen enkel bewijs voor. Het zou ook om een villa kunnen gaan. Het onbekende bouwwerk en de tempel zijn ongeveer in dezelfde richting gebouwd, wat doet vermoeden dat het dus om een nederzetting ging. Deze zou onder Trajanus gebouwd kunnen zijn, misschien met al wat eerdere bouwfasen.
De tempel van Elst-Westeraam, met bijbehorende waterput.
Meer naar het oosten bevindt zich een tweede (of dus eigenlijk derde) tempel. Deze tempel werd in 2002 ontdekt bij de aanleg van een nieuwe wijk. De tempel van Elst-Westeraam was een stuk kleiner en werd rond het jaar 100 gebouwd. Waarschijnlijk stonden er al wel eerder houten gebouwen die als heiligdom dienst deden. De tempel werd omgeven door enkele greppels en mogelijk een houten omheining. Dat deed hem de tand des tijds echter niet doorstaan: na ongeveer een eeuw raakte de tempel van Elst-Westeraam waarschijnlijk in verval. Wel werden er in de vierde eeuw mensen begraven.
De funderingen van de tempel van Elst zijn niet alleen zichtbaar bij de Grote Kerk, maar ook eronder!
Eind derde eeuw, toen de Crisis van de Derde Eeuw de grenslegers had uitgedund en het Bataveneiland grotendeels aan de Franken overgeleverd was, werd de grote tempel van Elst ook verlaten. Vondsten uit de Late Oudheid zijn niet in de omgeving gedaan, zodat het erop lijkt dat de cultus niet werd voortgezet. In de 8e eeuw werd er een kerk op de plek gebouwd. Inmiddels staat hier de Grote Kerk, waar in de Tweede Wereldoorlog de fundamenten van de tempel onder zijn teruggevonden. De funderingen zijn hier nog te zien en onder de kerk zijn de restanten in een museum te bezichtigen. Het is niet bewezen dat de naam Heliste, die in de 8e eeuw werd opgetekend en uiteindelijk veranderde in Elst, al in de Romeinse tijd bekend was.
Op onze reeks van Romeinse plaatsen in Nederland vervolgen we de tocht langs de Waal. Volgens de Peutinger kaart zou tussen Grinnes en Noviomagus een plaats genaamd Ad Duodecim moeten liggen. De locatie hiervan is echter nog niet te achterhalen. Als de op de kaart aangegeven afstand tussen Ad Duodecim en Noviomagus (“18”) in Romeinse mijlen zou zijn, zou dat overeenkomen met 12 Gallische mijlen en de naam verklaren van de post, die in dat geval bij Wamel zou kunnen liggen. Dit is echter vrij speculatief: de Waal zelf wordt niet aangegeven op de kaart en bovendien lijkt het erop dat de kaart vrijwel overal Gallische mijlen gebruikt, dus zou het vreemd zijn dat het hier ineens Romeinse mijlen betreft.
Het Marsbeeldje uit Tiel.
Het is niet onmogelijk dat Ad Duodecim dus heel ergens anders ligt, wellicht zelfs ten noorden van de Waal, want we weten ook niet zeker waar deze route (de weg tussen Noviomagus en Forum Hadriani) de rivier overstak. Wel komt de afstand tussen Wamel en Rossum, dat misschien Grinnes zou kunnen zijn, aardig overeen met de 6 Gallische mijlen op de kaart. De exacte aard van Ad Duodecim is niet bekend, al vermoedt men dat het ook hier weer om een statiooftewel een militaire pleisterplaats gaat. Een Romeinse post bij Wamel zou overigens strategisch te begrijpen zijn, aangezien hier de Linge van de Waal aftakt. Het oversteken van de Waal moet destijds op deze plek vrij gemakkelijk zijn geweest.
Het votief van Iseneucaega bevat een hond en pijlenkoker, wat doet denken aan de Romeinse jachtgodin Diana.
Ironisch genoeg is er dus geen fort of statio bij Wamel gevonden, maar wemelt het in de omgeving juist van de Romeinse en inheemse vondsten. Wie de Waal hier oversteekt staat namelijk al in Tiel. Tiel biedt plaats aan allerlei inheemse nederzettingen plus meerdere grafvelden. Ook zijn er een beeldje van Mars, Romeins aardewerk en een altaar voor een godin genaamd Iseneucaega gevonden. Het laatste is een goed voorbeeld van het gemengde polytheïsme: de godin lijkt inheems maar draagt attributen die doen denken aan Diana. Ook zijn er aanwijzingen dat er in het oosten van Tiel een tempel gestaan heeft. De omgeving van Tiel bevat ook legio nederzettingen, onder andere rondom Zoelen, waar ook een grafveld ontdekt is. In Kapel-Avezaath is nog een altaarsteen gevonden, ditmaal voor een godin die Hurstrge genoemd wordt, evenals de restanten van een boot.
Het schip van Druten is 27 meter lang en is waarschijnlijk door brand gezonken.
Wanneer we de Waal oostwaarts blijven volgen, komen we in elk geval nog zat inheemse boerderijen tegen, evenals meerdere villa’s. Erg interessant is de villa van Druten-Klepperheide, die opvallend vroeg werd gebouwd (vlak na de Bataafse opstand) en die zowel Romeinse als inheemse kenmerken vertoont. Er zaten zelfs een badhuis en mausoleum bij. Ook vond men in Druten in de jaren ’70 een Romeins vrachtschip in de Boldershof, dat waarschijnlijk gebruikt is om onder andere dakpannen en leistenen voor de villa aan te voeren. Verder naar het oosten vinden we meer villa’s, maar zo ver gaat onze tocht nog niet in dit artikel. Dat gebied komt de volgende keer aan de orde, als we overgaan op de behandeling van de plaats ten oosten van die villa’s: een werkelijke stad…
Salve, salve! Heden morgen ben ik na een lange nachtrust wakker geworden in het Laat-Romeinse fort bij Kessel, in Noord-Brabant, niet ver van de plek waar Julius Caesar misschien wel de Usipeten en de Tencteren een pak slaag gegeven heeft. Langs de vredige Maas trok ik oostwaarts, langs plaatsen als Grave en Beers, die mij als Romein niet zoveel zeggen. Maar ten slotte kwam ik bij Cuijk en dat ken ik wel! Daar ging het om, want het raadsel luidde: ‘Ga naar de oorsprong van de tempel waar je orakel vroeg. Zoek degene die erbij past.‘ En aangezien ik orakel vroeg in een tempel die gebaseerd is op die uit Cuijk, is mijn reisdoel zonneklaar.
Een pijler van de Romeinse brug, aangegeven op de Waalstraat (ironisch genoeg aan de Maas). De contouren van de tempel zijn er ook te vinden, het castellum ligt verderop.
Ceuclum, zoals wij Cuijk noemen, ligt aan een vrij belangrijke bocht van de Maas, waar wij Romeinen een brug over de rivier gebouwd hebben, om van daaruit gemakkelijk Noviomagus (Nijmegen) te kunnen bereiken. De brug moest, zeker in de woelige Laat-Romeinse tijd, goed bewaakt worden en daarom is er uiteindelijk ook een fort bij gebouwd. Behalve dat stonden er natuurlijk ook nog een aantal andere gebouwen omheen, zoals de tempel. Bij mijn aankomst in Ceuclum was ik een beetje teleurgesteld, want de tempel, brug en het fort zijn inmiddels verdwenen. Maar wel is er een museum dat Museum Ceuclum heet. Als dat mijn dag nog niet goed maakte, dan wel de Romeinendag die ik er aantrof! De omtrekken van de tempel en pijlers van de brug zijn nog wel op de kade te zien.
Romeins bandweven.
Museum Ceuclum is een vrij klein museum vlak bij de Martinuskerk. Rondom het museum en de kerk was van alles te vinden. In het museum zelf konden kinderen een kaart krijgen met de 9 figuren van de Romeinenweek erop. Door de verschillende activiteiten buiten af te gaan kon je bij elk een stempel krijgen en zo het “Wie was het?”-spel van de Romeinenweek 2017 bemachtigen. Natuurlijk waren er ook archeologische resten te bekijken, boeken ter inzage of te koop en nog veel meer, zowel in het museum als in een kraam ervoor. Rondom het museum waren nog veel meer kramen, met name bemand door Romeinen van onder andere Stichting Corbvlo.
Leren te vechten met zwaard en met schild, zoals de echte Romeinen dat doen!
Vanuit het museum kon ik twee kanten op om meer te bezichtigen dus sloeg ik eerst rechtsaf en ging naar het Kerkplein. Hier werden militaire Romeinse activiteiten behandeld. Ik zag er meteen een bekend gezicht: de Romeinse wapenmeester van Baroen, die ik afgelopen dinsdag ook in Eindhoven gezien had, was hier opnieuw hard rekruten aan het opleiden. Behalve zijn gebruikelijke oefenpalen, waar de jeugd het Romeins zwaardvechten op oefenen kan, had hij ook enkele toestellen meegenomen die duidelijk bedoeld waren om het vechten als Romeinse ruiter mee te oefenen.
Als Romein op de foto in een Romeinse straat, met een echte centurio!
Behalve dat kon er op het plein ook gemarcheerd worden in Romeinse stijl, aangezien er ook een paar soldaten aanwezig waren. Eentje had een zware sarcina oftewel bepakking bij zich, dus ik was in elk geval niet de enige Romein met reisbagage. De andere soldaat droeg wel een Romeinse helm en kolder, maar was bij nader inzien duidelijk een soldaat uit de Bataafse hulptroepen. Voor een grote afbeelding van een drukke Romeinse straat kond je ook als Romein op de foto, wat het natuurlijk des te gaver maakte. Een indrukwekkende centurio kwam ook nog een van deze exercities leiden, al schreeuwde hij zo luid en abrupt dat het enige moeite kostte om sommige kinderen nog over te halen, haha!
Hard op zoek naar scherven in het zand.
Het Kerkplein zelf bevatte ook een deel waar de kinderen zelf opgravingen konden doen. In een grote hoop zand waren allerlei scherven en voorwerpen verstopt, die met schepjes en kwastjes uitgegraven en schoongemaakt moesten worden, waarna je ook nog kijken kon of ze allemaal wel keurig in elkaar pasten. Opgraven gaat immers niet door met een grote schop maar hele kluiten uit de grond te scheppen, zoals mij afgelopen maandag in Leidschendam is uitgelegd. Wat metalen lijnen op het plein gaven mij het vermoeden dat de dubbele gracht van het castellum er keurig aangegeven was.
Er was van alles te doen en te knutselen op de Romeinendag!
Rond het paadje naast de kerk stonden nog veel meer kramen met Romeinen om allerlei zaken te doen en te knutselen. Je kon bijvoorbeeld zelf een leren buidel maken: dit doe je door het leer in een ronde vorm uit te knippen en er gaatjes in te maken, waarna je er alleen nog maar een veter doorheen hoeft te rijgen. Een andere kraam bood de mogelijkheid tot het maken van afbeeldingen voor de riviergoden, het stampen van Romeinse kruiden, het maken van een fibula van koperdraad of het kleien van een potje. Of gewoon het spelen van een Romeins spel natuurlijk! De aanwezige Romeinen vertelden echter ook een hoop feiten aan wie het maar wilde horen. Net als afgelopen dinsdag in Eindhoven was ook hier een medicus aanwezig. Waar de veldarts in Eindhoven vooral vertelde hoe je allerlei gruwelijke oorlogswonden moest behandelen, vertelde deze dokter op gretige wijze over zaken als het behandelen van oogziektes! Tot slot liep er zelfs een eenzame Late Romein rond, die ik volgens mij afgelopen zondag ook in Zutphen had gezien. Het was een gezellig gebeuren, want het wemelde er van de nieuwsgierige mensen.
Een echte oude maalsteen in de Romeinse tuin!
Via het uiteinde van dit paadje kwam ik weer aan de voorzijde van de kerk en sloeg ik opnieuw rechtsaf. Aan de achterzijde van het museum bleek echter een Romeinse tuin, dus die kon ik ook niet links laten liggen. De tuin bevatte allerlei echte stenen voorwerpen uit de Romeinse tijd, zoals delen van verschillende zuilen en andere brokstukken, die later voor de pijlers van de brug gebruikt moeten zijn, maar ook een zeer goed bewaarde inscriptie en een maalsteen die de Romeinen voor hun graan gebruikten. Het is opvallend hoe deze voorwerpen gewoon in een tuin liggen, die vandaag gewoon open was voor het publiek.
Het indrukwekkende profielwerkstuk, geheel werkend volgens de originele principes!
Maar het meest bijzondere in deze tuin was toch wel de scorpio (een vorm van een balista, Romeinse artillerie), die twee scholieren zelf hadden weten te bouwen voor hun profielwerkstuk. “We deden het gewoon omdat we het interessant en leuk vonden, maar we hadden niet gedacht dat het zoveel aandacht zou krijgen” zeiden ze. “Je moet 80 studielast-uren per persoon aan het werkstuk besteden; daar zitten we toch allang overheen!” Ze legden mij uit dat zelfs deze versie nog aardig accuraat kan schieten en demonstreerden het met volle teugen op een doelwit achterin de tuin, die niet voor niets gedeeltelijk afgezet was. “Eigenlijk schieten we meestal gewoon op een groot veld, dus we weten wel hoe ver de pijlen komen kunnen en hoe precies.” De heren lieten me zelfs een pijl zien die ze zelf hadden geprobeerd te maken. “Die hebben we geprobeerd zelf te smeden, maar dat was nog niet zo’n groot succes.” Maar dat maakt het in mijn ogen niet minder ambitieus en bewonderenswaardig!
Ik hoefde intussen niet lang na te denken over wie de persoon was die bij de tempel paste. Dat moest uiteraard een priester of priesteres zijn en daar was er maar eentje van op mijn lijst: Rufia Materna. Rufia is bekend van een altaarsteen bij Millingen a/d Rijn die door haar moeder Mucronia Marcia aan Rufia wijdde. Ook werd er een heilig woud aan Rufia gewijd en werd ze ‘godin en meesteres’ genoemd. Uit deze teksten blijkt dat Rufia een lokale priesteres was en dat er op haar verjaardag, 17 juli, offers in het heilige woud gebracht werden. Dat gebeurde ook op 20 februari: die dag viel samen met de Parentalia, de dag waarop de Romeinen hun overledenen eren. Leefde Rufia nog wel toen haar moeder de steen oprichtte?
Mijn amuletten! Keurig bij het huisaltaartje geplaatst door priesteres Rufia.
Ik kon op mijn beurt Rufia wel bijna aanbidden toen ik mijn amuletten terugvond in het lararium, het huisaltaar, van de Romeinse tuin. Ik was mijn geluksbrengers al een tijdlang kwijt en ik voelde mij nu meteen een stuk zelfverzekerder… ahum! Opnieuw trof ik er een raadsel bij aan: ‘Ten zuiden van Traiectum en Fectio ligt een plaats met een nieuw castellum. Zoek daar een slaaf die uitleent.’ Een vreemde tekst, want als het goed is zijn er alleen oude castella in dit land. Toch? In elk geval trof ik opnieuw een schipper aan die me wel een stukje wilde brengen. Ik twijfel er allang niet meer aan dat dit allemaal gepland is. Die Romeinen van gisteravond waren ook wel erg gastvrij… Ik word steeds benieuwder wat hier aan de gang is. We zijn nu in elk geval aangemeerd in Rijswijk, waar een castellum van onduidelijke naam (misschien Fletio) moet liggen. Ik hou jullie op de hoogte!
Salvete, amici barbari! Heden morgen ontwaakte ik midden in het Brabantse land, om precies te zijn in Oss, vanwaar ik mijn reis richting ‘s-Hertogenbosch voortzette. Want zo luidde het raadsel van vandaag: ‘Ga naar het bos van de dux. De dame uit het graf vertelt je meer.‘ En aangezien dux uiteindelijk het Latijnse woord is geworden voor een hertog, was het duidelijk dat ik in ‘s-Hertogenbosch moest zijn. Het was een hele wandeling, die ongeveer de hele morgen in beslag nam. Maar onderweg kwam mij ter ore dat in de stad het Noordbrabants Museum ligt en dat hier een tentoonstelling over grafgiften te vinden was. Ik besloot dus in het museum te gaan kijken. Het had in elk geval al wat klassieke elementen op de voorgevel, haha!
Zou deze ruiter soms gruwelijk aan zijn einde gekomen zijn?
Klassieke dingen waren genoeg in het museum te vinden. In de collectie schilderijen bevonden zich bijvoorbeeld ook wat 17e-eeuwse afbeeldingen van Griekse en Romeinse mythologie. Een tentoonstelling over voorwerpen uit de oorlog door de eeuwen heen bevatte ook het een en ander uit de Romeinse tijd, zoals een gladius met de restanten van de schede eromheen en een ruiterhelm met een opvallend gat erin (brrr!).
De vondsten uit Velsen. Omdat de slingerkogels opraakten moesten er razendsnel nieuwe gegoten worden, dus drukte men zijn vingers in de aarde.
In die tentoonstelling vond ik ook schedels en wapens die bij Kessel zijn gevonden als restanten van een grote veldslag uit de 1e eeuw v. Chr., misschien wel het bloedbad dat Julius Caesar onder de Usipeten en de Tencteren zou hebben aangericht. Een andere vitrine bevatte vondsten uit Flevum (Velsen), dat in 28 na Chr. door de Frisii werd belegerd. Hier zaten bijvoorbeeld de in allerijl gegoten loden slingerkogels tussen (in de vorm van vingers, die om gietvormen te maken in de grond gedrukt waren) maar ook enkele botresten van lijken die bij de ontruiming van het fort in de waterputten geworpen waren om deze onbruikbaar te maken.
Het is wel duidelijk over welk deel van de Romeinse samenleving dit paviljoen gaat!
Een grote Romeinse tentoonstelling over Brabant bevond zich echter op de 1e verdieping. Die was gemakkelijk te vinden, want een Romeins patroon wees de weg de trap op. De tentoonstelling bestond uit drie paviljoenen, die elk een aspect van de Romeinse samenleving bevatten: godsdienst, leger en het leven van de gewone man. Elk paviljoen bevatte een scherm met teksten en filmpjes, maar ook een maquette van een bijbehorend gebouw: de tempel van Empel, een castellum en een boerderij uit de ijzertijd.
Projecties maken een heel verhaal van de maquettes.
Door vanuit handige hoeken beeld op de maquettes te projecteren, werden dit eigenlijk een soort 3D-filmpjes: achtereenvolgens zag je de oorspronkelijke staat van de gebouwen, maar werd vervolgens de uitleg van de verschillende onderdelen erop geprojecteerd. Dat maakte de tentoonstelling erg interactief en creatief. Daarnaast waren er ook speciale interactieve tafels, duidelijk gericht op een jong publiek. Deze bevatten afbeeldingen, met de mogelijkheid om bepaalde delen aan te raken voor nadere informatie. Bijvoorbeeld voor de uitleg wat een voorwerp nu is, hoe de komst van de Romeinen naar het noorden verlopen is of om, al schuivend, alles aan de binnenkant van een Romeinse villa te zien. Erg leuk!
Een fraaie voorraad grafgiften! Maar er was geen voorwerp van mij bij.
De voorwerpen in de tentoonstelling waren niet mis. Eigenlijk was het bijna teveel om op te noemen. Er was uiteenlopend aardewerk te zien, van een enorme amfora tot de kleinste potjes. Natuurlijk ontbrak daarbij de beroemde terra sigilata ook niet. Ook waren er munten aanwezig – niet alleen Romeinse, maar ook Keltische – en een heleboel glaswerk, van rechthoekige flesjes voor in de keuken tot de prachtigste en sierlijkste schaaltjes en flessen. En wist je dat de Romeinen ook zwart glas konden maken? Dat was er namelijk ook te zien. En nog veel meer! Er waren fibula’s, kettingen, handboeien, stenen inscripties van keizers, delen van het fries van een tempel… Je kon het zo gek niet bedenken! Er was zelfs een dakpangraf uit Cuijk!
Als ik ooit afzwaai en oud word, hoop ik dat ik genoeg pensioen heb voor zo’n huis en zulk glaswerk! Want Romeins glas is niet goedkoop…
Over graven gesproken, er waren zeker ook grafgiften aanwezig. Er zijn namelijk meerdere graven in Noord-Brabant gevonden die werkelijk vol bleken te liggen met giften, bijvoorbeeld bij Esch. Deze graven lagen vol potten en ander aardewerk, maar ook prachtig glaswerk en allerlei sieraden. De begraven personen zullen dus wel goed rijk zijn geweest. Sommige graven moeten echt tientallen zo niet honderden voorwerpen hebben bevat! Ik zou bijna jaloers zijn op mensen die zo rijk geëindigd zijn. Misschien zaten er veteranen tussen, dus laat ik niet teveel klagen…
De Dame van Simpelveld moet flink rijk zijn geweest.
Mijn vermoeden over de tentoonstelling bleek gegrond. De dame uit het graf had er inderdaad iets voor me achtergelaten: het was namelijk de Dame van Simpelveld, wier sarcofaag vol grafgiften teruggevonden is. De sarcofaag is nog steeds te zien in het Rijksmuseum van Oudheden, in Leiden. De dame is vrij jong gestorven, tussen de 24 en 40 jaar oud – in de Romeinse tijd veel minder uitzonderlijk dan tegenwoordig, maar dat wil niet zeggen dat je op je 40e als ontzettend oud gezien werd. De sarcofaag zat vol juwelen en zilveren gebruiksvoorwerpen en was rijkelijk versierd, dus is wel duidelijk dat ze één van de vele villabewoners uit de streek moet zijn geweest.
Hoera, hoera, mijn omega-fibula! Dit smeedijzeren model paste natuurlijk niet tussen alle schitterende juwelen van de dame.
De Dame van Simpelveld had mijn omega-fibula, een mantelspeld in een opvallend ronde vorm, voor mij achtergelaten. De mijne is puur ijzer en met weinig versiering, dus wat zij ermee moest is mij een raadsel, maar dat is het de laatste tijd des te vaker. Ik krijg steeds meer het gevoel dat het allemaal een soort afgesproken werk is, maar wat voor doel erachter zit ontgaat mij volledig. In elk geval was er opnieuw een raadsel aanwezig: ‘Ga naar de oorsprong van de tempel waar je orakel vroeg. Zoek degene die erbij past.’ Erg duidelijk is dat laatste niet, maar wat de tempel betreft is het anders. Het orakel vroeg ik immers in de tempel van Archeon. Die is gebaseerd op de tempel van Cuijk, dus moet ik daarnaartoe!
De maquette van de tempel van Empel die ik vandaag heb gezien. Hercules Magusanus was er ook.
Omdat dit betekende dat ik in feite de hele reis van vandaag weer terug moest en nog een heel stuk verder, besloot ik eerst naar de Maas te lopen om te zien of hier misschien een lift op een boot te krijgen was. Vanuit Den Bosch naar het noorden gaand kwam ik bij Empel, waar het tempelcomplex van Hercules Magusanus stond. Grappig, want in de tentoonstelling was er ook een maquette van de tempel. En een beeldje van Hercules Magusanus! Die tempel is later vervallen en waarschijnlijk is er puin als bouwmateriaal voor een fort bij Kessel gebruikt. In Empel trof ik een van de soldaten uit Kessel, die aanbood mij op zijn tweespan naar het fort te brengen waar ik onderdak kon krijgen voor vannacht. Die Laat-Romeinse soldaten van laatst hebben zeker een goed woordje voor me gedaan, want ik kreeg zelfs aangeboden om de wagen morgen te lenen. Dat zal ik dan maar doen. Scheelt me een hoop tijd. Voor nu een rustige avond. Ik wens iedereen een goede nachtrust. Tot morgen.
Salvete, homini et feminae! Ik ben nog altijd op zoek naar mijn spullen, waarvan ik gisteren het eerste had gevonden, met daarbij een nieuw raadsel: ‘Ga aan boord en zoek de Romeinen van Chi en Rho. Een koning geeft meer prijs.‘ Het enige wat ik hiervan begreep was het aan boord gaan, dus dat heb ik gistermiddag maar gedaan. Heden morgen werd ik wakker en zag dat het schip waarmee ik uitgevaren was, had aangelegd in een terrein waar ik nog niet eerder geweest was. Waarschijnlijk in het land van de Chamaven of de Saliërs, stammen die ten noorden van de Rijn wonen. Dat vermoeden werd bevestigd toen bleek dat de rivier in kwestie de IJssel was. Hoe dat kan is mij een raadsel, want volgens mij zijn de Rijn en IJssel niet verbonden, dus dan zouden we via het Flevomeer gevaren moeten zijn. (Of is dit de laatste 2000 jaar veranderd?) Op hoop van zegen volgde ik de rivier dus maar en kwam ik ten slotte uit bij een grote handelsnederzetting die Zutphen genoemd wordt.
Op Erve Eme werd ook gevilt, gewerkt en gekookt.
Dat bracht mij niet dichter bij de Romeinen “van Chi en Rho” die ik zoeken moest, dus zocht ik verder. Tot ik stuitte op een plaats die Erve Eme heet, een klein historisch erf met een paar fraaie huisjes. Het erf werd “Frankisch” genoemd, wat mij niet veel zei, maar de huizen met de rieten daken kwamen mij bekend voor dus waagde ik mij het terrein op. Het bleek dat er iets aan de gang was dat wel degelijk bij de Romeinenweek hoorde: “De Romeinen ontmoeten de Franken”. Maar tot mijn verbazing zagen de Romeinen er heel anders uit dan ik gewend was. Niet zo vreemd, want de Franken zijn er in mijn tijd ook nog niet. Dit is een naam die de Romeinen in de 3e eeuw aan een aantal stammen geven die in die tijd een verbond sluiten. Hoewel deze stammen, waar ook de Saliërs en Chamaven onder vallen, later nog vaak genoeg tegen elkaar vechten, blijft de naam Franken gebruikt worden.
Héél andere Romeinse soldaten dan ik gewend ben!
De Romeinen, een handjevol van de levende geschiedenis-groep Fectio, beelden Romeinen uit de 4e eeuw uit en dragen heel andere kleding dan ik. Ondanks het zonnige weer dragen zij lange mouwen, broeken en mutsen. Bovendien zijn hun tunica’s met fraaie borduursels versierd. Verder blijkt dat over een paar honderd jaar de wapenrustingen flink zijn veranderd. Het platenharnas van sommige collega’s van mij is verdwenen, al worden schubben en maliënkolders nog wel gebruikt. De gladius, het korte steekzwaard, is vervangen door de spatha, een langer slagzwaard. De pilum, onze werpspeer, is ook uit de mode geraakt. De hasta de stootlans met brede punt, wordt nog wel gebruikt maar is nu veel langer. Ook dragen de Late Romeinen meer ronde schilden, met ronde schildknoppen die ze van de Germanen hebben afgekeken. De helmen zijn ook heel anders, met allerlei verstevigingen en zelfs een neusbeschermer. Naar Perzisch voorbeeld, zo legde één van hen mij uit.
Deze soldaat bleek een Chi-rho op zijn neusbeschermer te hebben!
Op de neusbeschermer van één soldaat trof ik een vreemd symbool aan. Het leek op een X en P die door elkaar stonden. Toen realiseerde ik mij dat je de Griekse letters Chi en Rho net zo schrijft. Ik had de Romeinen van Chi en Rho gevonden. De soldaat legde mij uit dat deze Chi-rho een christelijk symbool is: het staat voor CHR, de eerste letters van Christus. In 321 is de westelijke keizer Constantijn dit namelijk als veldteken gaan dragen. Kort daarna neemt hij Rome in. Uiteindelijk wordt de godsdienst steeds belangrijker, tot hij in 395 staatsgodsdienst gemaakt wordt. Dat had ik niet verwacht!
Een Romein met een zonnehoed, net zoals de mijne! Sommige mode verandert nooit!
De Romeinse soldaten worden in deze tijd ook veel onder Franken en andere Germanen geworven. Het leger is opgedeeld in een mobiel veldleger en een grensleger. Tegelijkertijd zijn de meeste forten langs de Limes in die tijd verlaten, al zijn er dieper in het rijk wat meer forten in gebruik, bijvoorbeeld om doordringende vijanden op te vangen. Ook de districten en provincies zijn niet meer helemaal hetzelfde. Bovendien is het Romeinse rijk opgedeeld in een oostelijk en westelijk deel, hoewel die soms nog wel dezelfde keizer hebben. De keizer zetelt in elk geval nog zelden in Rome. In plaats van een intellectuele of militaire dictator, wordt hij nu meer als een ontzettend hoge vorst behandeld, en als een soort god op aarde. Tot de Romeinen christelijk worden natuurlijk.
Koning Clovis is de eerste koning die de Franken verenigt, als het West-Romeinse rijk al ten onder is.
Nu moest ik nog uitzoeken welke van de 9 personen bij de plaats waar ik was hoorde. Daar hoefde ik niet lang over na te denken, want slechts eentje had iets te maken met de Franken en hij is inderdaad koninklijk: Clovis. Clovis of Chlodovech zal rond het jaar 466 geboren zijn. In die tijd is de verzwakking van het West-Romeinse rijk door allerlei burgeroorlog en financiële problemen zo groot geworden dat steeds meer Germanen hun eigen koninkrijkjes binnen het rijk stichten en dit min of meer op eigen houtje besturen. Als Clovis in 481 koning wordt, wordt de West-Romeinse troon in Rome door niemand meer geclaimd: in plaats daarvan is in Italië ook een koning aan de macht, die door de Oost-Romeinse keizer in Constantinopel als een vazal gezien wordt. In Noord-Gallië is nog een Gallo-Romeins rijkje onder leiding van koning Syagrius. Clovis verenigt uiteindelijk alle Franken onder zijn troon, verslaat Syagrius en zo veroveren de Franken heel Gallië, dat uiteindelijk ook Frankrijk gaat heten. De Franken worden hierdoor zo machtig dat ze zich op den duur openlijk onafhankelijk opstellen. In 800 na Chr. laat koning Karel de Grote zich zelfs kronen tot “Imperator Romanorum“, keizer der Romeinen (waar men in Constantinopel niet zo over te spreken is).
Ik heb mijn lievelingsbeker weer gevonden! Fijn, want ik ben eraan gehecht!
Dat de Franken uiteindelijk de taal van de bevolking van Gallië, later het Frans, overnemen, toont wel aan hoe bevattelijk hun leiders soms voor de Laat-Romeinse cultuur zijn. Clovis bekert zich in 496 tot het christendom, maar terwijl veel Germaanse koningen ariaans christelijk worden, kiest hij voor het rooms-katholicisme. De geestelijke intellectuelen krijgen belangrijke functies in zijn rijk en schrijven dan ook veel in het… Latijn. Dat is maar goed ook, want daardoor kon ik de brief die Clovis had achtergelaten mooi lezen. De brief was op Erve Eme achtergelaten samen met mijn favoriete drinkbeker. Zijn daar soms Franken mee gedoopt? Opnieuw een raadsel: ‘Zak de rivieren af en ga naar het kanaal ertussen. Zoek daar de veroorzaker.’ Het is me weer niet geheel duidelijk wat er bedoeld wordt, al denk ik dat het schip me wel weer een heel stuk de goede kant uit gaat brengen. Tot morgen!
We hebben de Romeinse plaatsen langs de kust, de Rijn, het Kanaal van Corbulo en de Waal behandeld. Voor we ons op de plaatsen langs de Maas gaan richten, maken we vanuit Nijmegen nog een kleine uitstap naar het noorden. Tussen de Waal en de Rijn lagen een nederzetting en enkele tempels, waarvan één opvallend grote die na een bombardement in de Tweede Wereldoorlog werd ontdekt. We hebben het hier uiteraard over Elst, in Gelderland.
