Latijn – Romeinen.info

Romeinenweek 2017, dag 2 (30 april): “Romeinen ontmoeten de Franken” in Zutphen

Salvete, homini et feminae! Ik ben nog altijd op zoek naar mijn spullen, waarvan ik gisteren het eerste had gevonden, met daarbij een nieuw raadsel: ‘Ga aan boord en zoek de Romeinen van Chi en Rho. Een koning geeft meer prijs.‘ Het enige wat ik hiervan begreep was het aan boord gaan, dus dat heb ik gistermiddag maar gedaan. Heden morgen werd ik wakker en zag dat het schip waarmee ik uitgevaren was, had aangelegd in een terrein waar ik nog niet eerder geweest was. Waarschijnlijk in het land van de Chamaven of de Saliërs, stammen die ten noorden van de Rijn wonen. Dat vermoeden werd bevestigd toen bleek dat de rivier in kwestie de IJssel was. Hoe dat kan is mij een raadsel, want volgens mij zijn de Rijn en IJssel niet verbonden, dus dan zouden we via het Flevomeer gevaren moeten zijn. (Of is dit de laatste 2000 jaar veranderd?) Op hoop van zegen volgde ik de rivier dus maar en kwam ik ten slotte uit bij een grote handelsnederzetting die Zutphen genoemd wordt.

Op Erve Eme werd ook gevilt, gewerkt en gekookt.

Dat bracht mij niet dichter bij de Romeinen “van Chi en Rho” die ik zoeken moest, dus zocht ik verder. Tot ik stuitte op een plaats die Erve Eme heet, een klein historisch erf met een paar fraaie huisjes. Het erf werd “Frankisch” genoemd, wat mij niet veel zei, maar de huizen met de rieten daken kwamen mij bekend voor dus waagde ik mij het terrein op. Het bleek dat er iets aan de gang was dat wel degelijk bij de Romeinenweek hoorde: “De Romeinen ontmoeten de Franken”. Maar tot mijn verbazing zagen de Romeinen er heel anders uit dan ik gewend was. Niet zo vreemd, want de Franken zijn er in mijn tijd ook nog niet. Dit is een naam die de Romeinen in de 3e eeuw aan een aantal stammen geven die in die tijd een verbond sluiten. Hoewel deze stammen, waar ook de Saliërs en Chamaven onder vallen, later nog vaak genoeg tegen elkaar vechten, blijft de naam Franken gebruikt worden.

Héél andere Romeinse soldaten dan ik gewend ben!

De Romeinen, een handjevol van de levende geschiedenis-groep Fectio, beelden Romeinen uit de 4e eeuw uit en dragen heel andere kleding dan ik. Ondanks het zonnige weer dragen zij lange mouwen, broeken en mutsen. Bovendien zijn hun tunica’s met fraaie borduursels versierd. Verder blijkt dat over een paar honderd jaar de wapenrustingen flink zijn veranderd. Het platenharnas van sommige collega’s van mij is verdwenen, al worden schubben en maliënkolders nog wel gebruikt. De gladius, het korte steekzwaard, is vervangen door de spatha, een langer slagzwaard. De pilum, onze werpspeer, is ook uit de mode geraakt. De hasta de stootlans met brede punt, wordt nog wel gebruikt maar is nu veel langer. Ook dragen de Late Romeinen meer ronde schilden, met ronde schildknoppen die ze van de Germanen hebben afgekeken. De helmen zijn ook heel anders, met allerlei verstevigingen en zelfs een neusbeschermer. Naar Perzisch voorbeeld, zo legde één van hen mij uit.

Deze soldaat bleek een Chi-rho op zijn neusbeschermer te hebben!

Op de neusbeschermer van één soldaat trof ik een vreemd symbool aan. Het leek op een X en P die door elkaar stonden. Toen realiseerde ik mij dat je de Griekse letters Chi en Rho net zo schrijft. Ik had de Romeinen van Chi en Rho gevonden. De soldaat legde mij uit dat deze Chi-rho een christelijk symbool is: het staat voor CHR, de eerste letters van Christus. In 321 is de westelijke keizer Constantijn dit namelijk als veldteken gaan dragen. Kort daarna neemt hij Rome in. Uiteindelijk wordt de godsdienst steeds belangrijker, tot hij in 395 staatsgodsdienst gemaakt wordt. Dat had ik niet verwacht!

Een Romein met een zonnehoed, net zoals de mijne! Sommige mode verandert nooit!

De Romeinse soldaten worden in deze tijd ook veel onder Franken en andere Germanen geworven. Het leger is opgedeeld in een mobiel veldleger en een grensleger. Tegelijkertijd zijn de meeste forten langs de Limes in die tijd verlaten, al zijn er dieper in het rijk wat meer forten in gebruik, bijvoorbeeld om doordringende vijanden op te vangen. Ook de districten en provincies zijn niet meer helemaal hetzelfde. Bovendien is het Romeinse rijk opgedeeld in een oostelijk en westelijk deel, hoewel die soms nog wel dezelfde keizer hebben. De keizer zetelt in elk geval nog zelden in Rome. In plaats van een intellectuele of militaire dictator, wordt hij nu meer als een ontzettend hoge vorst behandeld, en als een soort god op aarde. Tot de Romeinen christelijk worden natuurlijk.

Koning Clovis is de eerste koning die de Franken verenigt, als het West-Romeinse rijk al ten onder is.

Nu moest ik nog uitzoeken welke van de 9 personen bij de plaats waar ik was hoorde. Daar hoefde ik niet lang over na te denken, want slechts eentje had iets te maken met de Franken en hij is inderdaad koninklijk: Clovis. Clovis of Chlodovech zal rond het jaar 466 geboren zijn. In die tijd is de verzwakking van het West-Romeinse rijk door allerlei burgeroorlog en financiële problemen zo groot geworden dat steeds meer Germanen hun eigen koninkrijkjes binnen het rijk stichten en dit min of meer op eigen houtje besturen. Als Clovis in 481 koning wordt, wordt de West-Romeinse troon in Rome door niemand meer geclaimd: in plaats daarvan is in Italië ook een koning aan de macht, die door de Oost-Romeinse keizer in Constantinopel als een vazal gezien wordt. In Noord-Gallië is nog een Gallo-Romeins rijkje onder leiding van koning Syagrius. Clovis verenigt uiteindelijk alle Franken onder zijn troon, verslaat Syagrius en zo veroveren de Franken heel Gallië, dat uiteindelijk ook Frankrijk gaat heten. De Franken worden hierdoor zo machtig dat ze zich op den duur openlijk onafhankelijk opstellen. In 800 na Chr. laat koning Karel de Grote zich zelfs kronen tot “Imperator Romanorum“, keizer der Romeinen (waar men in Constantinopel niet zo over te spreken is).

Ik heb mijn lievelingsbeker weer gevonden! Fijn, want ik ben eraan gehecht!

Dat de Franken uiteindelijk de taal van de bevolking van Gallië, later het Frans, overnemen, toont wel aan hoe bevattelijk hun leiders soms voor de Laat-Romeinse cultuur zijn. Clovis bekert zich in 496 tot het christendom, maar terwijl veel Germaanse koningen ariaans christelijk worden, kiest hij voor het rooms-katholicisme. De geestelijke intellectuelen krijgen belangrijke functies in zijn rijk en schrijven dan ook veel in het… Latijn. Dat is maar goed ook, want daardoor kon ik de brief die Clovis had achtergelaten mooi lezen. De brief was op Erve Eme achtergelaten samen met mijn favoriete drinkbeker. Zijn daar soms Franken mee gedoopt? Opnieuw een raadsel: ‘Zak de rivieren af en ga naar het kanaal ertussen. Zoek daar de veroorzaker.’ Het is me weer niet geheel duidelijk wat er bedoeld wordt, al denk ik dat het schip me wel weer een heel stuk de goede kant uit gaat brengen. Tot morgen!

L. Octavius Barbatus

www.twitter.com/OctaviusRomein

Hoe Romeins is het Romeinse leger?

Beste barbaarse burgers! Het is al bijna maart en de Romeinenweek komt steeds dichterbij. Op de website ervan kun je al kennismaken met wat collega’s en vrienden van mij, met de vraag in hoeverre zij nu eigenlijk wel of niet Romeins zijn. Want dat ligt natuurlijk ingewikkeld in zo’n groot rijk. Dat begint eigenlijk al bij mijzelf, als Romeinse soldaat. Veel mensen zijn geneigd te denken dat het Romeinse leger alle wapens, uitrustingen en tactieken zelf bedacht had. Maar was dat ook zo? Was het Romeinse leger wel 100% Romeins?

Etruskische helm in het British Museum. De Etruskische cultuur heeft een sterke invloed op het vroege Rome gehad.

In de eerste eeuwen van haar bestaan was Rome niet heel veel meer dan een stadstaatje. Al in die tijd onderging het natuurlijk veel invloed van de andere stammen, culturen en rijkjes in Italië. Dit begint al bij de Romeinse taal, Latijn, die niet naar Rome maar naar de nabijgelegen streek Latium is genoemd. Ook van zeer sterke invloed op de vroege Romeinen waren de machtige Etrusken, die op hun beurt weer Griekse invloed ondergingen. De eerste Romeinse wapenrustingen waren dus sterk beïnvloed door de Etrusken. Dit met name in de helmen en wapenrustingen. Andere sterke invloeden waren de Samnieten en natuurlijk ook de Grieken in directe zin. DAt laatste gold trouwens ook weer voor de taal, want Grieks was nog lange tijd de taal van de Romeinse elite en bleef in het oosten van het rijk de internationale taal. Vroeg-Republikeinse legionairs zullen veel op Griekse hoplieten (zwaar bewapende soldaten) geleken hebben. Deze soldaten werden gekenmerkt door een curas, speer, dekkende helm en een rond schild.

Romeinse soldaten in de 5e eeuw v. Chr. hadden nog zeer andere uitrustingen dan die in de vroege keizertijd. — Romeinse soldaten in de 5e eeuw v. Chr. De meeste invloed komt hier van de Grieken en van Italische buurvolkeren.

Dat wilde natuurlijk niet zeggen dat de Romeinen de wapenrustingen en stijlen van hun buren blindelings overnamen. Er werd regelmatig gewerkt aan verbetering van tactieken en materialen, zodat de Romeinen wel degelijk een eigen stijl ontwikkelden. De Griekse falanx, een starre formatie gekenmerkt door het naar voren steken van uiterst lange speren, lag de Romeinen niet zo goed. Hun eigen opstelling in manipels en centuries (en later cohorten) bleek veel flexibeler en leverde hen uiteindelijk de overwinning op. Van de ene kant konden buren, zelfs vijandige, dus een hoop leerzaam materiaal opleveren, maar van de andere kant was het verstandig om zelf na te blijven denken aan de hand van de sterke en zwakke punten van zowel de tegenstander als het Romeinse leger zelf. Op een zelfde manier leerden de Romeinen ook veel van de Carthagers. De Romeinse marine stelde voor de Punische Oorlogen zeer weinig voor, maar op grond van Griekse en Carthaagse voorbeelden kwam hier snel verbetering in.

De plundering van Rome door de barbaren in 410, door Joseph-Noël Sylvestre (1890) In tegenstelling tot wat de kunstenaar uitbeeldt moet het niet zijn gegaan om een verwoesting door onbeschaafde barbaren, maar om een vrij gedisciplineerde plundering door goed getrainde krijgers. — De Germanen en Kelten waren, in tegenstelling tot wat je op veel schilderijen ziet, geen mislukte holbewoners zonder kleren. Het waren goed geoefende krijgers!

Een patroon dat je in dit verhaal snel zult zien is dat het hier tot nu toe nog steeds om tegenstanders gaat die we al snel zullen associëren met de term “oude beschavingen”. Misschien waren niet alle stammen in Italië even ver ontwikkeld, maar hoewel het niet allemaal om grote, sterke rijken ging, hadden belangrijke tegenstanders als de Etrusken, Grieken, Macedoniërs en Carthagers in elk geval een duidelijke staat en beheersten zij het schrift. De Grieken waren hier het meest invloedrijk geweest door hun sterk ontwikkelde cultuur en het feit dat zij vanwege overbevolking en handel over de hele Middellandse Zee waren uitgezwermd. Al deze sterke tegenstanders waren hierdoor beïnvloed en worden dus als gehelleniseerd beschouwd. Maar uiteindelijk vielen al deze tegenstanders en raakten de Hellenistische vijanden dus “op”. Dus toen waren de belangrijkste tegenstanders onbeschaafde barbaren, die als een ongeorganiseerde meute erop los knokten met speren en knotsen, gekleed in hooguit een beestenvelletje… dacht je!

Een Keltische elitekrijger. Voor een "barbaar" ziet hij er anders best ontwikkeld uit, niet? — Een Keltische elitekrijger. Voor een “barbaar” ziet hij er anders best ontwikkeld uit, niet?

Niets is minder waar, want al lang voor de laatste Hellenistische tegenstanders verslagen waren hadden de Romeinen kennis gemaakt met de Keltische cultuur in West-Europa. De eerste kennismaking was allesbehalve prettig geweest, namelijk toen de Galliërs uit de Po-Vlakte door Italië trokken en Rome in 387 v. Chr. zelfs innamen! Maar ook nog lang daarna bleken die Kelten zo gek nog niet. De Romeinse gladius, het korte steekzwaard, was bijvoorbeeld overgenomen van een Keltiberische versie, die in eerste instantie overigens iets groter was. Deze gladius zou uiteindelijk het primaire wapen van de legioensoldaten worden. Ook erg interessant was een pantser van duizenden kleine metalen ringetjes, dat gedragen werd door de Keltische elitekrijgers. Dat dit voor de meeste Kelten niet was weggelegd was logisch, want door het enorme productieproces en de grote hoeveelheid metaal was zo’n maliënkolder ontzettend duur! Tegelijkertijd was het echter praktischer dan de simpele metalen borstplaten van de vroege Romeinen, die maar een beperkt deel van de romp beschermden. Bovendien was het flexibeler en eenvoudiger te onderhouden dan een schubbenpantser.

Deze Kelten bewaken zelfs een Romeinse poort. De linker zit zo te zien zelfs bij de Romeinse hulptroepen.

Ook de bronzen Keltische helm, die archeologen de montefortino noemen, werd overgenomen. Maar waar zwaarden en bepantsering bij de Kelten alleen door de elite gedragen werden, werd het bij de Romeinen standaarduitrusting na de legerhervormingen van Marius! Zelfs in de Gallische oorlog, onder Julius Caesar, staken de Romeinen nog het een en ander op van de Kelten, die tegen die tijd ook ijzeren helmen bleken te dragen, die door een rondere vorm en wat meer reliëf net wat steviger waren gemaakt. Nog lang na de verovering van Gallië werden hier de beste legionairshelmen geproduceerd, die ondertussen maar bleven ontwikkelen. Helmproducties van buiten Gallië zouden op den duur ook in kwaliteit toenemen, maar waren in eerste instantie eigenlijk vooral goedkope imitaties.

Een Dacische muts en Germaanse schildknop, in het Laat-Romeinse leger.

De Romeinse uitrusting bleef ondertussen natuurlijk gewoon doorontwikkelen omdat er steeds nieuwe dingen werden bedacht om de strijd te kunnen blijven winnen. De Romeinen maakten nu kennis met de Germanen in het noorden en de Parthen en later Perzen in het oosten. Hoewel de Romeinen meerdere keren ver in deze gebieden doordrongen en er overwinningen behaalden, bleven de gebieden niet bezet. De beruchte Varusslag uit 9 na Chr. toont wel aan dat de Germanen, waarvan net als bij de Kelten het overgrote deel slechts een speer, schild en mes had en geen pantser droeg, helemaal geen domme jongens waren. In het woud waren ze bijna onmogelijk te verslaan omdat ze hier de weg kenden en met hun lichte uitrustingen razendsnel konden aanvallen en terugtrekken, terwijl de Romeinen hier niet in staat waren om hun formaties aan te nemen door de beperkte ruimte. De Germanen bleken geduchte tegenstanders en koene krijgers, die regelmatig stonden te dringen om het in hun ogen zo welvarende Romeinse rijk binnen te vallen. Een oplossing hiervoor was een verdeel-en-heerstactiek, waarbij bepaalde Germanen werd toegestaan in het rijk te wonen in ruil voor een bijdrage aan de grensbewaking. Als er tekorten waren werd het Romeinse leger bovendien vaak met Germaanse huurlingen aangevuld. Zo werd het Romeinse leger steeds Germaanser. Maar de meest zichtbare invloed op de uitrusting was de schildknop met ronde rand.

De Laat-Romeinse helmen waren beïnvloed door modellen uit Perzië en uit de Balkan.

De Parthische en Perzische aartsvijanden in het oosten waren vooral bekend om hun gebruik van katafrakten, zwaar bepantserde ruiters, die soms wel van top tot teen bedekt waren en dus heel moeilijk te raken. Dat zette de Romeinen flink aan het denken, zodat zij in de 4e en 5e eeuw ook hard werkten om een zware cavalerie te maken. In de praktijk werd deze cavalerie echter niet veel ingezet tegen de Perzen – die waren te goed! Naast de inspiratie voor katafrakten waren sommige Laat-Romeinse helmontwerpen ook van de Perzen afgekeken. Een voorbeeld hiervan is de Peel-helm in het Rijksmuseum van Oudheden. Andere helmen waren juist gebaseerd op modellen uit de Balkan, want ook hier ondervonden de late Romeinen sterke invloed. Het Laat-Romeinse leger wordt namelijk ook gekenmerkt door zogenaamde Dacische mutsen. Ook de Laat-Romeinse drakenvaandels zijn uit Dacië (Roemenië) afkomstig.

Het overlopen van de Ala Batavorum, de elitaire Bataafse cavalerie, moet een gevoelige klap voor de Romeinen geweest zijn. — Deze ruiter zou een Bataaf moeten zijn. Toch vind ik zijn uitrusting niet zoveel verschillen van de Romeinse…

Kortom, is dat Romeinse leger wel 100% Romeins? Ik zeg van wel. En dat terwijl tal van uitrustingen en wapens gebaseerd zijn op die van andere volken. En dat terwijl het Romeinse leger etnisch ook niet echt Romeins was: meer dan de helft ervan bestond uit hulptroepen, geleverd door onderworpen volkeren en vazallen, terwijl het Laat-Romeinse leger steeds Germaanser in samenstelling werd. Allemaal waar, maar het is en blijft natuurlijk het leger van de Romeinen. De Romeinen namen tal van ideeën over, maar bleven hier aan werken zodat zij op den duur hun eigen versies ontwikkelden. En bovendien, wat is etnisch gezien nu een echte Romein in zo’n groot rijk? Ik kom zelf niet eens uit Rome, terwijl ik een Romeins staatsburger ben en optio ben in het legioen!

Lucius Octavius Barbatus

www.twitter.com/OctaviusRomein

Exclusief interview met stripauteur Ken Broeders over zijn reeks Apostata: ‘Ik denk dat ik een verantwoordelijkheid verschuldigd ben aan al die mensen die leefden in het tijdperk.’

Na jaren werk loopt de stripreeks Apostata, door de Belgische tekenaar Ken Broeders (links op de foto), op zijn einde. De strip behandelt het verhaal van de laat-Romeinse keizer Julianus Apostata, die in zijn jaren als onderkeizer ook actief was in de Lage Landen. Speciaal voor Romeinen.info mochten wij Ken, die de strip zelf schrijft, tekent en kleurt (of eigenlijk meer “schildert”), een aantal vragen stellen. Het resultaat was een boeiend interview met de auteur!

Julianus Apostata kan misschien wel een grote onbekende worden genoemd: hij is een belangrijke figuur uit de laat-Romeinse geschiedenis, maar het publiek kent hem nauwelijks. Wat was je motivatie om een stripreeks over hem te maken?

Giel - Apostata VI — Julianus als een keizer met een complexe persoonlijkheid. (Afbeelding uit Apostata VI, © Ken Broeders). “Julianus liet me niet meer los.”

‘Mijn vorige reeks Voorbij de Steen speelde zich af in een wereld die ik min of meer een laat-Romeinse setting had gegeven. Ondanks het feit dat het een fantasy-strip was begon ik me toch grondig te documenteren over de periode en zo kwam ik Julianus tegen. Ik was van plan om zijn verhaal te verwerken in Voorbij de Steen, maar de serie kende een nogal abrupt einde… Julianus liet me in elk geval niet meer los en ik begon steeds meer over hem en zijn tijdperk te lezen.’

Veel auteurs houden het in biografische strips bij één deel of een drieluik. Maar jij hebt wel zeven delen over keizer Julianus gemaakt. Hoe is dat zo gekomen?

‘Het oorspronkelijk idee was om acht albums te maken. Het werd me echter al pijnlijk snel duidelijk dat de toenmalige uitgever geen ervaring had en zijn uitgeverij geen budget wilde spenderen aan de lancering van een nieuwe stripreeks voor volwassenen… Het draaide bijgevolg uit op een debacle en men wilde kappen met de serie. Maar dat was me al eens eerder geflikt met Voorbij de Steen en ik weigerde om me gewonnen te geven. Dankzij de hulp van uitgeverij Indruk kon ik verder werken. Het zevende album financier ik nu met eigen middelen door onder meer handgeschilderde tegeltjes te verkopen.’

JulianusII-antioch(360-363)-CNG — Munt van keizer Julianus.

Je werk ziet eruit alsof er een hoop research aan te pas is gekomen. Wat zijn je belangrijkste bronnen hiervoor?

‘Eigenlijk was vooral het boek Julian van Gore Vidal de belangrijkste aanzet… Maar het was natuurlijk Ammianus Marcellinus [Romeins historicus, ca. 330-400 AD, red.] die me de sleutel gaf tot de wereld van Julianus. En ik kocht zowat elk boek over Pompeii dat ik tegenkwam. Want ik was op zoek naar heel specifieke dingen: hoe leefde men in die tijd, wat aten ze, hoe sliepen ze, wat voor schoenen droegen ze…; het waren dingen die ik wilde tekenen en laten zien.’

En waar liep je bij je research het meest tegenaan? Waren er lastige struikelpunten?

Een klein standbeeld voor Julianus in Tongeren herinnert aan zijn grote rol in de Romeinse strijd met de Franken, in Nederland en België.

‘Het derde deel van Apostata gaat voor een groot stuk over de slag bij Argentoratum [Straatsburg, 357 AD]. Daar was ik al mee bezig tijdens het maken van deel 1… En het ging voornamelijk over het opzoeken van de schildemblemen die de verschillende Romeinse eenheden gebruikten. Herculani, Cornuti, Primani… hou ze maar eens uit elkaar!’

Het Dominaat (de laat-Romeinse tijd) is een wat minder bekend tijdperk dan het Principaat (de vroege keizertijd). Ben je nog dingen te weten gekomen die je erg verrasten?

‘De samenstelling van de laat-Romeinse legers (geen legioenen maar comitatenses!) was heel erg interessant om me in te verdiepen. Ik heb de indruk dat er een soort van opvatting is dat het laat-Romeinse militaire apparaat een beetje sukkelde, dat ze inferieur waren aan de legioenen van de 1e en 2de eeuw. Ik denk dat dat volledig verkeerd is. De laat-Romeinse soldaten moesten aan heel andere uitdagingen het hoofd bieden en de manier van oorlogvoeren was helemaal anders geworden.’

Giel - Apostata IV — Julianus brengt een offer (afbeelding uit Apostata IV, © Ken Broeders). ***“Ook de opkomst van het christendom en de ondergang van de heidense cultuur is erg fascinerend.”***

‘Ook de opkomst van het christendom en de ondergang van de heidense cultuur is erg fascinerend en dan bovenal natuurlijk het feit dat er tal van christelijke sekten waren die onderling erg van elkaar verschilden qua visies en opvattingen… En het is onthutsend om te ontdekken dat die sekten erg gewelddadig met elkaar omgingen. Het is een triest maar vertrouwd iets…’

Het medium strip is zeer afhankelijk van beeld en dialoog, terwijl je dat laatste toch grotendeels zelf moet bedenken. Is het niet lastig om historische feiten in een dergelijke verhaalvorm te gieten?

Julianus in Parijs tot keizer uitgeroepen. Het heffen op het schild zou een Germaans gebruik zijn, wat een groot aantal huurlingen in zijn leger doet vermoeden.

‘Ik heb Ammianus Marcellinus als voornaamste leidraad genomen en zoveel mogelijk over de periode gelezen en proberen op te zuigen. En dan laat je dat zoveel mogelijk los en begin je een verhaal in elkaar te steken. Op een bepaald moment lijkt dat verhaal zichzelf te schrijven… hoe raar dat ook klinkt om te zeggen. Maar plotseling beginnen alle stukjes in elkaar te passen en je verhaal in een bepaalde richting te stuwen. Pas daarna ontdek je dat heel veel van wat je allemaal gelezen en opgezocht hebt in dat verhaal verwerkt zit. Het is een proces dat je regelmatig hoofdpijn bezorgt… En uiteindelijk is Apostata ook maar mijn eigen visie op de laat-Romeinse periode.’

Heb je ten bate van je verhaal nog historische zaken moeten “wijzigen”, zoals veel makers van historische films en strips doen?

‘Ja, en dat is één van de punten die verantwoordelijk zijn voor de hierboven aangehaalde hoofdpijn. Ik ben van de hoogdravende mening dat ik een zekere verantwoordelijkheid en achting verschuldigd ben aan al die mensen die leefden in het tijdperk dat ik neerzet. Als je al die wonderlijke en dikwijls ontstellende duistere aspecten van een tijdperk niet getrouw neerzet doe je afbreuk aan hen.’

Romeinse soldaten in de 4e eeuw worden gekenmerkt door hun ronde schilden en opvallend dekkende pantsers. Het beroemde platenharnas heeft dan allang afgedaan. — Romeinse soldaten in de 4e eeuw worden gekenmerkt door hun ronde schilden en opvallend dekkende pantsers, zoals de helm met neusbeschermer. Het beroemde platenharnas heeft dan allang afgedaan.

‘Uiteraard wil je een spannend en leesbaar verhaal aan de lezer kunnen presenteren. En je hebt nu eenmaal maar een beperkt aantal pagina’s om dat uit de doeken te doen en dus begin je te schrappen of bijeen te voegen. Soms zijn het ook verhaaltechnische ingrepen: als je een aantal personages hebt die deelnemen aan een veldslag en ze dragen allemaal een historisch correcte helm zal het voor de lezer moeilijk zijn om ze van elkaar te onderscheiden. En dus geef ik de ene een heel herkenbare helm, een andere een helm zonder neusbeschermer [laat-Romeinse helmen hadden duidelijke neusbeschermers, red.] en Milius gaat zonder helm de strijd in.’

‘Ook niet onbelangrijk: er is ook veel dat we niet precies weten over de periode van Julianus. En hoe nauwkeurig was Ammianus Marcellinus als historicus? Ik vond dat ik redelijk wat beweegruimte had als verhalenverteller. Ik heb ook de beslissing genomen om de enorme hoeveelheid Latijnse titels en ambten zo goed als achterwege te laten om de leesbaarheid te bevorderen.’

Vaak heb ikzelf het gevoel dat veel historische verhalen, met name over de Romeinen (maar ook over andere historische periodes) de laatste jaren bizar veel seks en geweld bevatten, alsof dat allemaal aan de orde van de dag was. Wat is jouw kijk hierop?

‘Dat je gelijk hebt. Vanuit mijn perspectief, dat van een verhalenverteller, is het een erg lastig iets. Het succes van bepaalde tv-series kleurt het beeld van je publiek. Het krijgt meestal een totaal verkeerde perceptie van hoe het er werkelijk aan toe ging. De vraag is hoever je daar als stripmaker in mee moet gaan… Dat houdt me echt bezig.’

Giel - Apostata III — ***“Ik toon het geweld zoals het is: schokkend en brutaal.”*** (Afbeelding uit Apostata III, © Ken Broeders)

‘Het geweld toon ik zoals het is: schokkend en brutaal. En ik probeer er over te waken dat mijn personages toch min of meer kinderen van hun tijd zijn. Als ik mijn werk goed gedaan heb krijg je als lezer sympathie voor Julianus. Maar het is ook diezelfde Julianus die beveelt dat een Germaanse stam uitgeroeid moet worden. Ze gingen in die dagen heel anders om met geweld en seks dan nu. Het moeilijke is om dat getrouw weer te geven zonder te verzinken in gruwelijke exploitatie neem ik aan. Als je het juiste evenwicht weet te vinden bereik je ook veel meer. Want als je dan laat zien wat een scherp geslepen zwaard kan doen met een menselijk lichaam… dan hoop ik dat de lezer toch eventjes ontzet is.’

Het is natuurlijk geen eenvoudige opgaaf om een strip van zulke proporties te produceren, zeker als je dat onafhankelijk doet. Het tekenwerk is erg gedetailleerd evenals de inkleuring, die je ook zelf doet. Heb je een idee bij welke doelgroep je werk het meest in de smaak valt?

‘Nee, eigenlijk niet. Ik merk wel op dat de laatste jaren de reeks “ontdekt” is door de Europese re-enactors en dat die enthousiast reageren.’

Giel - Apostata VII — Afbeelding uit Apostata VII (in voorbereiding, © Ken Broeders). ***“Het zevende deel is letterlijk een afscheid van Julianus.”***

Dat verbaast me niet. Als ik het goed nakijk is het eerste deel van Apostata in 2009 verschenen. Voelt het als “het einde van een tijdperk”?

‘Jazeker. Ik vrees dat ik hierna in een zwart gat ga vallen. Ik was al langer met Apostata bezig voor het verschijnen van het eerste deel. Ik denk dat ik een goede tien jaar elke dag ben opgetrokken met Julianus en ik ga hem zeker missen. Mijn vrouw is ook nauw betrokken bij het maken van de reeks en heeft het er emotioneel wat moeilijk mee. Dit zevende deel is dan ook letterlijk een afscheid van Julianus. Het was een hele uitdaging om dat op een mooie manier te doen en de reeks niet af te sluiten met een deprimerend einde.’

Nu de reeks ten einde loopt: zijn er al andere plannen of ideeën? Ga je wellicht nog een andere periode van de (al dan niet Romeinse) geschiedenis behandelen?

‘Ideeën en plannen genoeg… Het is een uitgever vinden dat ondertussen nagenoeg onmogelijk is geworden.’

Heb je nog een advies voor iedereen die ooit hoopt een werk in historische setting aan de man te brengen?

Giel - Apostata V — **“Je moet steeds proberen de balans te vinden tussen ontspanning en het aanreiken van soms complexe gebeurtenissen.”** (Afbeelding uit Apostata V, © Ken Broeders)

‘Laat je liefde en kennis van de betreffende historische periode niet de bovenhand halen. Vergeet nooit dat eenieder welke lezer geboeid moet zijn door je werk en het met plezier moet kunnen lezen. Je moet steeds proberen om de juiste balans te vinden tussen ontspanning en het aanreiken van soms complexe gebeurtenissen of ideeën. Niet simpel, hoor. En je mag je niet al te zeer laten afleiden door het feit dat ook anderen bezig zijn met gelijklopende projecten. Ik moet bekennen dat ik aarzelde om aan Apostata te beginnen, omdat er al genoeg strips over de Romeinen zijn. Er was al Murena [door Jean Dufaux en Philippe Delaby, speelt ten tijde van keizer Nero, red.]. En De adelaars van Rome [door Enrico Marini, rondom de Slag in het Teutoburgerwoud, red.] verscheen toen ik aan deel 1 van mijn reeks bezig was. Maar uiteindelijk had ik er genoeg vertrouwen in (of pretentie) dat ik iets ging maken dat mijn stempel zou dragen.’

Het lijkt erop dat dat zeker gelukt is. Het werk aan het zevende deel van Apostata is op dit moment nog in volle gang en de tekeningen zien er veelbelovend uit. De eerste zes delen zijn nog steeds te krijgen, ook in bundeling, bij uitgeverij Indruk.