mythe – Romeinen.info

Forum Hadriani: centrum van bestuur en handel in Zuid-Holland

Na de Romeinse plaatsen aan de Rijn en de kust behandeld te hebben, komen we dit keer voor het eerst aan een plaats die gegarandeerd geen militair fort gekend heeft. In hartje Zuid-Holland, tussen Rijn en Maas, ligt Voorburg. Slechts weinigen zouden nu kunnen vermoeden dat deze voorstad van Den Haag ooit misschien wel de belangrijkste plaats van de regio was. Op de plek waar Voorburg nu staat lag namelijk ooit een Gallo-Romeinse stad, de noordelijkste van het Europese vasteland: Forum Hadriani.

Waarneming van het Kanaal van Corbulo, afgelopen mei bij Leidschendam. De opvallend grijze klei tussen het lichte zand en zwarte veen laat duidelijk zien waar het kanaal liep.

Het exacte ontstaan van Forum Hadriani is onduidelijk, maar in de groei van de stad heeft de aanleg van het Kanaal van Corbulo vast en zeker een rol gespeeld. Gouverneur Corbulo hield zich rond het jaar 49 bezig met de aanleg van het kanaal. Volgens Tacitus was het kanaal vooral van economische aard en diende de aanleg om het leger, dat Corbulo op last van keizer Claudius uit de Friese gebieden had teruggetrokken, bezig te houden. Het is echter zeker niet ondenkbaar dat de aanleg eigenlijk van meer defensieve aard was, want de aanleiding voor Corbulo’s veldtocht naar het noorden was het bestrijden van piraten die de rivieren onveilig maakten. Een kanaal tussen Rijn en Maas maakte niet alleen dat als de vloot zich van Rijn naar Maas of Waal verplaatsen moest de onheilspellende Noordzee met zijn zandbanken vermeden kon worden, maar ook maakte het de tocht een stuk sneller. Ook Tacitus’ bewering dat er 23 mijl gegraven zou zijn is wat te lovend: de Romeinen hoefden waarschijnlijk alleen wat bestaande stroompjes te verbinden.

De Cananefaten kwamen in 69 AD het eerst in opstand, onder leiding van een zekere Brinno.

Wellicht bestond er oorspronkelijk al een belangrijke nederzetting van de Cananefaten in de omgeving, zodat deze al snel door de Romeinen aangewezen werd als bestuurscentrum voor hun stam. Dat maakt de opkomst van een Gallo-Romeins stadje, bewoond door veteranen en handelaren (vergelijkbaar met Batavodurum in Nijmegen) begrijpelijk. De exacte stichting van Municipium Cananefatum (“Cananefatenstad” of “Cananefaatse gemeenschap”) is onbekend, maar het zou kunnen dat de stad is ontstaan na de Opstand der Bataven, waarin de Cananefaten overigens zelf als eerste naar de wapens gegrepen hadden. De oorspronkelijke verdragen werden voor zover bekend grotendeels intact gelaten toen de rebellen verslagen waren en de stad kende, zoals de rest van Germania Inferior, een bloeitijd in de eeuw na de opstand.

De domus van Archeon is gebaseerd op een huis uit Forum Hadriani (Voorburg).

Vanaf de 2e eeuw begon de stad de naam Forum Hadriani te gebruiken, wat vaak heeft geleid tot de conclusie dat keizer Hadrianus bij zijn bezoek aan Germania Inferior (121-122 na Chr.) marktrechten aan de stad gegeven had. Dat Forum Hadriani voor die tijd dit recht nog niet bezat lijkt wat vreemd, aangezien de stad als bestuurscentrum van de Cananefaatse gemeenschap moet hebben gediend. Het is in elk geval duidelijk dat de stad zich rond deze tijd met de naam van de keizer ging tooien. Mijlpalen van latere tijd uit Wateringse Veld vermelden echter een plaats die is afgekort als MAC, wat vermoedelijk staat voor Municipium Aelium Cananefatum. Zo vreemd is dat niet, omdat de tweede naam opnieuw verwijst naar keizer Aelius Hadrianus. Waarschijnlijk was dit dus de officiële naam van Forum Hadriani.

De mijlpalen van Wateringse Veld tonen de officiële naam van Forum Hadriani.

Door het gebruik van de afkorting MAC op de mijlpalen, waarvan de jongste uit de tijd van Antoninus Pius stamt, zegt men vaak dat de stad de status van municipium kreeg onder deze keizer en dus rond het jaar 150 beperkt stadsrecht zou hebben gehad. Dit is een misvatting, want stadsrecht zoals in de middeleeuwen en daarna aan plaatsen verleend werd, bestond niet in de Romeinse tijd. Wel bestond er de naam municipium, maar dit is eerder de algemene benaming voor een stad of gemeenschap dan dat het op een speciale status van een stad tussen colonia (Romeinse burgerstad) en vicus (niet-militaire nederzetting) in zou zitten.

Reconstructie-tekening van Forum Hadriani met insteekhaven. Deze lag min of meer op het zuiden.

Ondanks dat de status van de stad dus vrij informeel was, moeten we het aanzien niet onderschatten. De stad was in een keurig schaakbordpatroon gebouwd, zoals bij zoveel Romeinse steden het geval was, met een muur en dubbele gracht eromheen. Wel was de stad vrij klein met pakweg 1000 inwoners en een oppervlakte van 300 bij 400 meter. De inwoners bewoonden eenvoudige woonhuizen met winkeltjes en andere etablissementen. Ook bevatte de stad wat tempeltjes, een badhuis en een haven. De insteekhaven lag min of meer op het zuiden en kon bereikt worden via het Kanaal van Corbulo, dat in de loop der tijden nog een paar keer gerenoveerd werd in verband met verzanding. Veel dakpannen uit de stad en omgeving bevatten het teken van de Exercitus Germaniae Inferioris, het leger van Germania Inferior, en van de Classis Germanica Pia Fidelis, de vloot van de provincie, wat suggereert dat Forum Hadriani ook als vlootbasis gediend heeft.

Een piepklein stukje van het Kanaal van Corbulo, nagemaakt in Leidschendam.

In de Crisis van de Derde Eeuw begon Forum Hadriani leeg te lopen. De onveiligheid nam in deze periode teveel toe, zeker rond 270 toen de grensverdediging van het Gallische Keizerrijk instortte en niet door de heroverende Romeinen hersteld werd. Het merendeel van de stad werd rond 275 verlaten om in later tijden als steengroeve gebruikt te worden. Het kanaal van Corbulo, dat in dezelfde eeuw nog drie keer hernieuwd was, raakte in onbruik en verdween.

Forum Hadriani lag ter hoogte van Park Arentsburgh in Voorburg.

Wie vandaag de dag nog sporen van het Romeinse verleden van Voorburg en omgeving wil zien kan altijd terecht in Museum Swaensteyn of Park Arentsburgh. Het park in kwestie ligt op de plek van een groot deel van Forum Hadriani en bevat derhalve enkele informatiezuilen. Voorburg kent daarnaast ook een standbeeld voor Gnaeus Domitius Corbulo, zonder wiens kanaal er misschien geen Romeinse stad geweest zou zijn. In dezelfde gemeente, om precies te zijn in Leidschendam, zijn een paar kleine reconstructies van het Kanaal van Corbulo te vinden, waaronder een slootje met een Romeinse brug en een paar uit de grond opdoemende “Romeinse schepen”, beschilderd met Corbulo, soldaten en inheemsen. Bovendien ligt Voorburg niet ver van Rijswijk en Den Haag, waar enkele mijlpalen die melding van de stad maken gevonden zijn.

Hoe Romeins zijn de Romeinse goden?

Gegroet, beste barbaren! Ook dit jaar mag ik jullie weer regelmatig in een interessant verhaal voorzien. Het kwam mij ter ore dat de Romeinenweek zich in mei gaat bezighouden met het thema “100 % Romeins?“. Met een vraagteken dus. Want het is eigenlijk erg lastig om te bepalen wat er nu helemaal Romeins is en wat niet. Het Romeinse rijk was zo groot en de bevolking zo divers, dat je de boel maar moeilijk in dat soort hokjes kunt stoppen als je er goed naar kijkt. Neem nou bijvoorbeeld de Romeinse goden…

Ianus is één van de oudste Romeinse goden en is nooit met een andere god gelijkgesteld. — Ianus is één van de oudste Romeinse goden en had geen Griekse tegenhanger.

Als je de belangrijkste Romeinse en Griekse goden naast elkaar legt, zie je opvallende overeenkomsten in functies en uiterlijk. Jupiter en Zeus zijn allebei oppergod, met een adelaar als symbool en bliksem in hun hand, terwijl Neptunus en Poseidon allebei over de zee heersen en een drietand bij zich hebben. Soms zijn er kleine verschillen, soms bijna geen. Hoe komt dat nou? Van oorsprong waren de Romeinse goden waarschijnlijk meer een soort onpersoonlijke machten, vaak zonder beeltenis. De hierbij bestaande mythen gingen meer over de vroege geschiedenis van Rome dan over de goden zelf. Bij de godin Vesta is dat bijvoorbeeld zo gebleven: in haar tempel stond geen beeld, alleen een vuur dat niet mocht doven.

De god Phoebus Apollo kwam rechtstreeks uit Griekenland.

Naarmate de Romeinen meer in aanraking kwamen met de Griekse of Hellenistische cultuur hebben zij echter hun goden gelijkgesteld met de Griekse. Sommige goden, zoals Apollo en Bacchus, werden zelfs direct overgenomen. Toch waren er wel verschillen tussen de Griekse en Romeinse goden en mythologie, wat ook te maken heeft met mythen en Italische invloeden. De mythologie van de Romeinen bestond zoals gezegd vooral uit historische mythen, terwijl de Griekse mythen meer over de goden en hun opvallend menselijke karakters gingen. Ook de functie of het karakter van de goden kon ietwat verschillen: de landbouwgod Saturnus, die in de Gouden Tijd over Italië zou hebben geregeerd, werd met Kronos gelijkgesteld, maar dat was volgens de Griekse mythologie de Titanenkoning die door Zeus voorgoed in de Tartarus (het diepste deel van de onderwereld) was opgesloten. De mythen vielen wel af te stemmen (Saturnus was natuurlijk ontsnapt en naar Italië uitgeweken) maar Saturnus werd dus actief aanbeden en Kronos niet. De god Janus is een voorbeeld van een god die nooit een Griekse tegenhanger heeft gehad.

magusanus — Hercules Magusanus was een typische “meng-god”: een Romeinse godheid gelijkgesteld aan een lokale god, in dit geval een Bataafse.

Dat de Romeinen bekend waren met het Griekse pantheon en hun eigen goden hiermee gelijkstelden, betekent niet dat er geen andere godsdiensten en cultussen waren die de Romeinen aanspraken. Dat begint al vroeg, want in Italië waren er natuurlijk genoeg invloeden van buurvolkeren, zoals de Etrusken. Naarmate het Romeinse rijk meer en meer uitbreidde, maakten de Romeinen echter niet alleen kennis met steeds meer godheden en cultussen, maar ook werd de bevolking van dat rijk steeds meer divers. Via het leger maar ook langs andere wegen was het mogelijk om het Romeinse staatsburgerschap te verwerven, maar ook mensen zonder staatsburgerschap konden veel Romeinse cultuur overnemen en zich Romein gaan voelen. De grens tussen Romeinen en onderworpen volkeren vervaagde dus langzaam en de Romeinse cultuur kreeg tal van lokale varianten, wat ook voor de godsdienst gold. Het Romeinse polytheïsme (geloof aan meerdere goden) maakte versmelting van Romeinse en lokale godheden echter relatief gemakkelijk. Ook in deze streken zijn er voorbeelden van gevonden, zoals Hercules Magusanus, een versmelting tussen Hercules (van oorsprong de Griekse halfgod Herakles) en de Bataafse god Magusanus. Voor deze god stond bijvoorbeeld een tempel in Empel. De Germaanse god Wodan werd op zijn beurt met Mercurius versmolten tot Mercurius Friausius.

Isis was van oorsprong een Egyptische godin. De Hellenistische invloed daar, gevolgd door de Romeinse overheersing, maakte een meer Grieks-Romeinse versie van haar populair in het hele rijk.

Maar versmelting met een Romeinse godheid was niet per se noodzakelijk, juist omdat de Romeinen zo polytheïstisch waren ingesteld. Er kon dus ook sprake zijn van overname. In Zeeland zijn meerdere Gallo-Romeinse heiligdommen van de lokale godin Nehalennia geweest. Nu bleef deze godin buiten dit gebied wellicht beperkt tot handelsreizigers, maar het Romeinse leger verspreidde tal van cultussen door het hele rijk. Een legioen kon zich immers flink verplaatsen, om van hulptroepen die van hun thuisland naar het andere eind van het rijk werden gestuurd nog maar helemaal te zwijgen. De Egyptische godin Isis was vrij populair bij de Romeinen, al dan niet in een meer Romeinse vorm, evenals haar echtgenoot Osiris. Ook een interessante was Serapis, die ook uit Egypte kwam, maar eigenlijk een vermenging was van Osiris, Apis en allerlei Griekse goden. Uit Syrië kwam de zonnegod El Gebal, die door de Romeinen ook wel Heliogabalus genoemd werd. Misschien was het onder die invloed dat de Romeinse zonnegod Sol later steeds populairder werd.

De geheimzinnige Mithras wordt vaak als een Romeinse versie van de Perzische Mithra gezien, maar echt bewezen is dat niet.

En dan waren er natuurlijk nog de mysteriecultussen: geheimzinnige godsdiensten achter gesloten deuren, waar alleen ingewijden de geheime rituelen van leerden kennen. Ook deze konden een lokale oorsprong hebben. De beroemdste hiervan is de cultus van Mithras, die vanwege zijn naam vaak vergeleken wordt met de Perzische zonnegod Mithra. Toch is er niet echt bewijs dat de godsdiensten van Mithra en Mithras echt verwant zijn, hoewel Sol vaak wel aanwezig is op afbeeldingen van Mithras. Hoe het dan wel zit blijft een raadsel, want de functie van Mithras en de mythen rondom hem werden niet opgeschreven en ook niet aan buitenstaanders verteld. In elk geval gingen er over dit soort “geheime clubs” de meest gekke verhalen, die natuurlijk vooral werden verzonnen door mensen die er geen lid van waren en er dus met achterdocht naar keken. Vanaf de eerste eeuw maakten de Romeinen gewag over een mysteriecultus waarvan de leden het lichaam en bloed van de stichter verorberden! Nou ja, in de vorm van heilig brood en wijn dan. Precies, het was het christendom! Uiteindelijk werd dat ook een Romeinse godsdienst!

Servius Tullius, de tragische koning (578-534 v. Chr.)

Na de dood van de wijze Tarquinius Priscus, werd het Romeinse koningschap toegewezen aan Servius Tullius. Dit was op handige wijze door Tarquinius’ weduwe Tanaquil erdoor gedrukt. Zij wist dat Tullius de meest geschikte was. Servius Tullius was aan het hof van de koning opgegroeid, al verschillen de Romeinse teksten erover hoe hij daar terechtgekomen was. Volgens Titus Livius stamde Tullius uit een koningsgeslacht dat door de Romeinen overwonnen was, wat zijn hooggeplaatste opvoeding aan het hof verklaren zou. Andere Romeinse schrijvers menen echter dat Tullius’ moeder Ocrisia een slavin aan het hof was. Beide verhalen zijn in theorie nog best te combineren.

Tanaquil, de pientere vrouw van Tarquinius Priscus, kreeg al snel door dat Servius voor het koningschap bestemd was.

Als kind zou een voorteken Tullius’ toekomst als koning hebben aangetoond: terwijl hij sliep zou er een kroon van vlammen om zijn hoofd zijn verschenen. Tanaquil, die ook het voorteken had gezien dat het koningschap van haar man aangekondigd had, begreep ook hier onmiddellijk hoe de vork in de steel zat, maar hield het voorteken geheim. Servius Tullius werd in het gezin opgenomen, huwde Tarquinius’ dochter Gegania en verdrong Tarquinius’ zonen zelfs als favoriet van de koning. Dat Servius de beoogde troonopvolger leek schoot bij de zonen van Ancus Marcius, Tarquinius’ voorganger, in het verkeerde keelgat. De koning werd in een door hen geënsceneerde rel gedood, maar Tanaquil hield met opzet een paar dagen vol dat Tarquinius alleen gewond was. Zo kon ze Tullius als regent laten aanwijzen. Toen de dood van Tarquinius Priscus bekend werd gemaakt, zat Tullius dus stevig in het zadel.

De Muur van Servius Tullius (tekenaar onbekend)

Als koning voltooide Servius Tullius de bouw van de stadsmuren van Rome, waar zijn voorganger aan begonnen was. Daarnaast voerde hij bestuurlijke hervormingen in, onder meer door de instelling van de tribus. Oorspronkelijk was een tribus een patricische stam geweest, maar nu stond deze voor een district: zes voor de stad Rome en 26 voor de omringende gebieden. Ook stelde hij 193 centuriae in, waar je deel van uitmaakte op grond van vermogen. Zo konden de plebejers meer voor het zeggen krijgen: niet afkomst maar vermogen deelde nu de burgerij in. Tegelijkertijd moesten de rijken met hun grotere politieke inspraak ook meer bijdragen aan staat en leger. Meerdere teksten noemen Servius Tullius daarom “de tweede stichter van Rome” en vergelijken hem zelfs met Republikeinse magistraten. Daar moet bij gezegd worden dat het leven van Tullius net zo legendarisch is als dat van alle Romeinse koningen en de hervormingen dus ook achteraf aan hem toegeschreven kunnen zijn.

Servius Tullius als 6e koning van Rome. (16e-eeuwse afbeelding door Frans Huys)

Tullius had tegen die tijd al twee dochters die zijn familienaam droegen: Tullia maior en Tullia minor. Om zich te verzoenen met de gepasseerde zoons van Tarquinius huwelijkte hij zijn dochters aan hen uit. Het was Tullius echter niet ontgaan dat zowel zijn dochters als de twee Tarquinii verschillende karakters hadden. Tullia minor was even eerzuchtig en vals als haar oudere zuster goed en zachtaardig was. Lucius Tarquinius was even trots en driftig als Arruns Tarquinius bescheiden en vriendelijk was. Het leek dus slim om de huwelijken tactisch te regelen: Lucius zou wellicht getemperd worden als hij Tullia maior als vrouw kreeg, terwijl Tullia minor vast wat nederigheid zou leren met een bescheiden echtgenoot.

De gewetenloze Tullia rijdt het lijk van haar eigen vader over. (Schilderij door Michel-François Dandré-Bardon)

Het bleek een flater: Tullia minor koesterde enkel minachting voor Arruns, die in haar ogen een slapjanus zonder ambitie was. Al snel begon zij dus een affaire met Lucius. Tot overmaat van ramp bleek het boze koppel niet verheven te zijn boven moord op hun eigen familie: omdat Arruns en Tullia maior hun relatie in de weg stonden, ontdeden zij zich uiteindelijk van de twee. Nu konden zij zich richten op het veroveren van de troon. Lucius stookte de Senaat op tegen Tullius door middel van steekpenningen en mooie woorden. Vervolgens ging hij met een groep gewapende mannen naar de vergadering, waar hij Servius fel bekritiseerde vanwege zijn afkomst als slaaf en het feit dat hij koning was geworden zonder verkiezing. Ook werd de koning aangevallen op zijn voorkeur voor de armere klassen ten koste van de rijken en adel. Toen Tullius arriveerde om zich te verdedigen werd hij door de mannen van Lucius eruit gegooid. In de steek gelaten door zijn eigen lijfwacht werd de koning op straat vermoord. Tullia reed zelfs met haar wagen over zijn lijk heen om zeker te weten dat hij dood was. Tarquinius ging zelf op de troon zitten. Met Servius Tullius was de laatste rechtvaardige koning van Rome ten onder gegaan. Dat zou niet zonder gevolgen blijven…

Koning Ancus Marcius (642-617 v. Chr.)

De legendarische koningstijd van Rome… Na de plotselinge dood van Tullus Hostilius moest er een nieuwe koning gezocht worden. Uiteindelijk viel de keuze op ene Ancus Marcius. Hostilius was akelig aan zijn einde gekomen na het verwaarlozen van de religieuze ceremonieën, waarop Ancus deze onmiddellijk liet nazoeken en kopiëren uit de werken van koning Numa Pompilius. Zo konden de teksten die de ceremonieën voorschreven aan het volk worden getoond en zou alles volgens de regels worden uitgevoerd.

Italische stammen en volkeren rondom Rome. Direct ten zuiden van de stad wonen de Latijnen.

Ancus’ vader was de schoonzoon en persoonlijke vriend geweest van Numa Pompilius. Volgens de historicus Festus wees de naam Ancus op een kromme arm. Maar ondanks deze lichte beperking bleek Ancus een vaardige koning die in elk geval veel voorzichtiger was dan Hostilius. Wel kwam Ancus ook vrij snel in een oorlog terecht. Een groep Latijnen vestigde zich zonder Romeinse toestemming op de Aventijn, volgens Livius omdat zij verwachtten dat hij net zo vroom en vreedzaam zou zijn als zijn grootvader Numa. De Latijnen zouden volgens Livius dus de oorlog begonnen zijn. Toen een Romeins gezantschap genoegdoening eiste werd hier minachtend op gereageerd.

Priesters, te herkennen aan zaken zoals de puntige hoofdbedekking altaar uit de 1e eeuw na Chr.) — Priesters, te herkennen aan zaken zoals de puntige hoofdbedekking (altaar uit de 1e eeuw na Chr.)

Voor de eerste keer verklaarden de Romeinen de oorlog door middel van een godsdienstig ritueel door de Fetiales, de priesters van Jupiter. Dit ritueel, de Rerum repetitio (verzoek om genoegdoening), hield in dat een fetialis, de pater patratus, de Romeinse eisen aan de vijand overbracht in rituele formulering. Onderweg naar de regering van de vijand herhaalde de pater patratus deze tekst bij het front, aan de grens, tegen de eerste man die hij daarna ontmoette, bij de vijandige stadspoort en tot slot op het forum tegenover de vijandige regering. Na verwerping van de eisen verklaarde de pater patratus binnen 33 dagen de oorlog en ging terug naar Rome om het besluit van Senaat en koning af te wachten. Als de oorlogsverklaring doorgezet werd, ging een fetialis terug naar de grens en wierp een in bloed gedoopte speer hun grondgebied in.

De Pons Sublicius, uitgebeeld door Luigi Canina 1881) — De Pons Sublicius, uitgebeeld door Luigi Canina (1881)

Ancus Marcius gaf de Latijnen vooralsnog op ironische wijze hun zin: hij bestormde de Latijnse stad Politorium en liet de overlevende bewoners naar de Aventijn verplaatsen. Toen de andere Latijnen Politorium begonnen over te nemen viel Ancus nog een keer aan en vernietigde de stad. De Latijnse dorpen Tellenae en Ficana troffen hetzelfde lot. Moeilijker was het om Medullia in te nemen: deze stad had een groot garnizoen en sterke muren. Na meerdere overwinningen buiten de stad kon Ancus in elk geval met veel oorlogsbuit terugkeren naar Rome. Meer Latijnse krijgsgevangen kregen hun plaats in de stad, aan de voet van de Aventijn. Rome werd uitgebreid zodat de Janiculum-heuvel nu ook deel van de stad werd. Omdat deze heuvel aan de andere kant van de Tiber lag, leek het Ancus verstandig om naast de al bestaande veerpont ook een houten brug te bouwen. Dit werd de Pons Sublicius.

De Mamertijnse gevangenis in Rome is uitgegroeid tot een kerk. Het werd een bedevaartsoord omdat de apostelen Petrus en Paulus er gevangen zouden hebben gezeten.

Verder was Ancus ook verantwoordelijk voor de bouw van een grote gracht of greppel rondom de stad, de Fossa Quiritium. Tot slot is Ancus verantwoordelijk voor de bouw van de eerste gevangenis van Rome, de Mamertijnse Gevangenis of het Tullianum, waar misdadigers hun proces of executie afwachtten. Rome zou onder Ancus Marcius dus meer en meer op een echte stad zijn gaan lijken. Naast alle werken binnen in de stad richtte Ancus zich ook op de zee: hij zou de haven van Ostia hebben opgericht en daar tevens een zoutwinning zijn begonnen. Verder breidde hij het grondgebied van Rome nog verder uit door veroveringen op de Veii en Sabijnen. De Silva Maesia, een bosgebied ten noorden van de Tiber, werd Romeins bezit. Hij hield een triomftocht over de verslagen vijand.

Volgens de legenden regeerde Ancus Marcius 25 jaar. Toen stierf hij op 60-jarige leeftijd, een sterker en groter Rome achterlatend. Zijn zoons hadden op het koningschap geaasd, maar zagen dit door de Romeinse kiesmonarchie aan hun neus voorbij gaan. Wel was er een patricische familie die nog vele eeuwen later beweerde af te stammen van Ancus Marcius. Deze familie, het geslacht Marcius Rex, bleef tot in de keizertijd prominent.

Het koningschap van Romulus en de Sabijnse maagdenroof (753-716 v. Chr.)

De Romeinse koningstijd is gehuld in mythen en legenden. De meest beroemde schrijver over deze periode is ongetwijfeld Titus Livius, de auteur van Ab urbe condita (“Vanaf de stichting van de stad”) waarin hij de Romeinse geschiedenis tot aan het begin van het Principaat beschrijft. Livius was net als Vergilius een persoonlijke vriend van keizer Augustus en had ook een dubbele bedoeling met zijn werk: het volk moest na enkele decennia burgeroorlog weer de goede zeden uit vroegere tijden leren kennen. Maar bovenal ging het erom dat duidelijk werd hoe Rome door veel moed en hard werk van stadstaat tot wereldrijk was uitgegroeid.

De zeven heuvels van Rome. Volgens de legenden wordt hiervan de Quirinaal als laatste toegevoegd. (De Palatijn werd later de woonplaats van de Romeinse keizers en is derhalve de bron van het woord "paleis".) — De zeven heuvels van Rome. Volgens de legenden wordt hiervan de Quirinaal als laatste toegevoegd. (De Palatijn werd later de woonplaats van de Romeinse keizers en is derhalve de bron van het woord “paleis”.)

Want Rome was oorspronkelijk begonnen als een kleine stad of nederzetting. Volgens het verhaal probeerde de eerste koning, Romulus, de stad te laten groeien door het nieuws te verspreiden dat Rome een toevluchtsoord zou zijn voor eenieder die met een schone lei zou willen beginnen. Vandaar dat de bevolking in zijn tijd al snel voor het overgrote deel bestond uit misdadigers, vluchtelingen en ontsnapte slaven. Al snel begon de op de Palatijn gestichte stad zich uit te breiden naar de omliggende heuvels: de Aventijn, de Esquilijn, het Capitool, de Coelius en de Viminaal. Rome groeide als kool! Toch was er een probleem. Onder de grote stroom van nieuwe bewoners zaten bijna alleen maar mannen. Dat zou de stad al snel weer in problemen kunnen brengen zodra deze generatie bewoners ouder werd. Dan zou er enorme vergrijzing en uiteindelijk een net zo enorme bevolkingsafname plaatsvinden.

Rome begon als één van de Latijnse nederzettingen ten oosten van de Tiber. Ten noordoosten woonden de Sabijnen.

Vlakbij de stad woonden echter Sabijnen. Dit was een Italische volksstam die tussen de 8e en 3e eeuw v. Chr. ten noordoosten van Rome woonde, in het bergachtige gebied tussen de Anio, de Tiber en de Nar. Dit gebied heet tegenwoordig dan ook Sabina. Zij hadden meerdere nederzettingen in deze streek, maar volgens het verhaal betrof het hier een groep Sabijnen die woonden op de Quirinaal, een heuvel die toen nog ten noorden van Rome lag. Romulus nodigde hen als gasten uit op de consualia, spelen ter ere van Consus, de Romeinse god van de geborgen oogst. Zijn feestdag vond tweemaal in het jaar plaats: op 21 augustus en op 15 december. De wagenrennen werden dan niet gehouden met paarden maar met muildieren, omdat dit zijn heilige dieren waren. De Sabijnen gingen met plezier op de uitnodiging in. Ook andere naburige stammen kwamen kijken: de Caeninanen, de Antemnaten en de Crustumini.

De Sabijnse maagdenroof, door Johann Heinrich Schönfeld. — *De Sabijnse maagdenroof*, door Johann Heinrich Schönfeld.

Romulus zelf nam tijdens de wagenrennen plaats tussen de senatoren. Hij was gekleed in kostbaar purper. Op een gegeven moment stond hij op, schikte zijn mantel en sloeg die weer om zich heen. Dat was het teken! Onmiddellijk trokken de Romeinse mannen hun wapens en stormden op de gasten af. De mannen en volwassen vrouwen werden verjaagd, maar de jonge huwbare dochters werden gevangen genomen. Het waren er 683! Vervolgens werd er min of meer afgedwongen dat de meisjes Romeinse mannen huwden. Volgens Livius was er geen sprake van seksuele vergrijpen, maar werden de Sabijnse maagden met allerlei beloften overgehaald. Beloften zoals vrije keuze van een echtgenoot en dezelfde rechten als een volwaardige Romeinse vrouw. Wel zijn er teksten die suggereren dat een hoop van die mooie beloften niet per se uit kwamen. Livius schrijft dat Romulus zelf individueel met ieder meisje sprak om haar te overtuigen van zijn goede wil.

De roof van de Sabijnse maagd, door Giambologna. — *De roof van de Sabijnse maagd*, door Giambologna.

Naar moderne maatstaven kan “goede wil” natuurlijk al met flinke argusogen bekeken worden, maar ook in die tijd werd de Sabijnse maagdenroof zeker niet als acceptabel gezien. Het was bovendien een grove schending van de gastvrijheid. Vergelding kon dan ook niet uitblijven. De eerste die actie ondernam was de koning van Caenina, een stad niet ver van Rome. Romulus wist het vijandige leger echter te verslaan en de koning werd gedood, waarna de Romeinen Caenina al snel wisten in te nemen. Bij terugkomst in Rome bouwde Romulus een tempel voor Jupiter Feretrius, wat volgens Livius de eerste tempel in Rome was. Vervolgens vielen de Antemnaten aan, maar ook hun stad werd ingenomen, gevolgd door die van de Crustumini. Het resultaat van deze innames was vermenging van de bevolkingsgroepen. Romeinse kolonisten werden naar Antemnae en Crustumerium gestuurd, terwijl van daaruit de families van de ontvoerde meisjes ook weer naar Rome trokken.

De Sabijnen vermoorden Tarpeia. Blijkbaar was man een verraadster geen dank verschuldigd.

Uiteindelijk waren alleen de Sabijnen nog over, onder leiding van hun koning Titus Tatius. Na een lange voorbereiding gingen ook zij op de aanval over, juist nu Rome flink vermoeid was door de oorlog met de andere stammen. De aanval was flink hevig en uiteindelijk werd Rome belegerd door de Sabijnen. Het verraad kwam van Tarpeia, de dochter van Spurius Tarpeius, die het commando voerde over de citadel van Rome: het Capitool. Tarpeia sloop het kamp van de Sabijnen in en bood aan hen toegang tot de stad te geven, in ruil voor een beloning. Haar oog viel op de gouden armbanden van de Sabijnen, dus vroeg zij als beloning slechts wat zij aan hun linkerarm droegen. Zodra zij de poort echter geopend had wierpen de Sabijnen massaal hun schilden over haar heen en verpletterden haar: die schilden droegen zij immers aan hun linkerarm. Vervolgens smeten ze haar lichaam van een hoge rots op het Capitool. Sindsdien heet die plek de Tarpeïsche Rots, vanwaar verraders, moordenaars en plegers van meineed werden geworpen bij wijze van doodstraf.

Het ingrijpen der Sabijnsen, door Jacques-Louis David. — *Het ingrijpen der Sabijnsen*, door Jacques-Louis David.

Nu werd het een verbeten strijd, waarbij de Romeinen de vijand uit de citadel moesten zien te krijgen. Toen hun commandant Hostus Hostilius sneuvelde, dreigden de Romeinen teruggedreven te worden naar de poorten van de Palatijn. Romulus riep echter de goden aan en zei een tempel voor Jupiter Stator te bouwen op de plek. Met nieuw moreel wonnen de Romeinen weer terrein en de Sabijnen werden teruggedreven. Maar toen kwam er een plotselinge interventie: de Sabijnse vrouwen, waarvan meerdere intussen al moeder geworden waren, waren het bloedvergieten blijkbaar beu en gingen tussen beide partijen instaan. Bij de Romeinen stonden hun echtgenoten, bij de Sabijnen hun vaders. De vrouwen zeiden liever zelf eerst te sterven dan dat zij hun vader of echtgenoot moesten verliezen. De mannen kregen berouw van hun wreedheid jegens elkaar en de vrouwen en legden prompt de wapens neer.

De eerste Romeinse soldaten (of eigenlijk meer krijgers) werden mogelijk sterk beïnvloed door Griekse hoplieten en Samnitische en Etruskische krijgers. (Tekening door Richard Hook.)

Nu het conflict verworpen was besloten Titus Tatius en Romulus om samen te regeren, bij wijze van verzegeling van de nieuwe bloedband tussen beide volkeren. Alle burgers werden Romeinen genoemd, de De Quirinaal werd de zevende heuvel van Rome en voor vijf jaar was er een gedeeld koningschap. Toen sloeg het noodlot toe en werd Tatius vermoord door wraakzuchtige ambassadeurs uit Lavinium. Romulus regeerde daarna alleen verder. Hij verdeelde het Romeinse volk in drie tribi: de Ramnites, de Tities en de Luceres. Elke tribus werd weer opgedeeld in tien curiae, die allemaal bij elkaar de Comitia curiata vormden, de Romeinse volksvergadering. De curiae werden weer opgedeeld in tien gentes, waaruit de Romeinse familienaam zouden voorkomen. De volksvergadering zou de voorstellen van de Senaat en de koning goed- of afkeuren.

Etruskische helm. Mogelijk werd het Romeinse leger in de eerste eeuwen sterk door omringende volkeren zoals de Etrusken beïnvloed.

De aardig strijdlustige Romulus bleef nog twee decennia koning en breidde in die tijd het gebied nog verder uit, waarbij hij meerdere koloniën stichtte. Een grote overwinning behaalde hij op Fidenae, toen dit Romeinse voorraden had gestolen tijdens een hongersnood. Ook onderwierp hij de Crustumini nadat die Romeinse kolonisten gedood hadden. De Etrusken in Veii kwamen in actie tegen de Romeinse bezetting van Fidenae en werden hierop verslagen: er werd een honderdjarig pact gesloten en er werden vijftig Veiische edelen als gijzelaars geleverd. Toen Romulus’ grootvader Numitor stierf, kreeg Romulus als zijn erfgenaam ook de kroon van Alba Longa, waarbij hij een Romeins staatsmodel invoerde en de Albanen ieder jaar hun eigen gouverneur mochten kiezen. In Rome zelf werd zijn verhouding met de Senaat steeds slechter, daar Romulus vrij despotisch regeerde en geen toestemming aan het patriciaat vroeg voor de verdeling van veroverd land.

Romulus als Quirinus op een munt uit de 1e eeuw v. Chr. (met Ceres op de andere zijde). Quirinus was waarschijnlijk een Sabijnse oorlogsgod, maar kreeg door zijn associatie met Romulus een Romeins jasje.

Uiteindelijk verdween Romulus op een dag spoorloos. Toen hij op de Quirinaal een publieke offerceremonie hield, verdween hij op geheimzinnige wijze in een onweer of storm. Er gingen geruchten dat de Senaat erachter zat, maar de senatoren trachtten de verdenking af te weren met de verklaring dat Romulus waarschijnlijk niet gestorven maar onder de goden opgenomen was. Een voorname man genaamd Proculus beaamde dat: onder ede verklaarde hij dat hij had gezien hoe Romulus in volle wapenrusting naar de hemel was opgestegen, met de uitroep dat men hem voortaan Quirinus (“speer-drager”) moest noemen. De gens Iulia, die net als Romulus zou afstammen van Aeneas, steunde de verering van Romulus als Quirinus, een Sabijns-Romeinse oorlogsgod. (Mars stond in deze vroege tijden nog voor landbouw.) Uiteindelijk vereerden allen hem als een god. Toen de koningin-weduwe Hersilia ernaar snakte haar man weer te zien, gaf Juno haar het advies om naar het heilige bos van Quirinus op de Quirinaal te gaan. Daar verdween ook Hersilia, die sindsdien in het het heiligdom van Quirinus als Horta Quirini vereerd werd, een beschermgodin van het huwelijk. Zo eindigde zij naast haar echtgenoot, te midden van de goden.