Rome. De droom van keizer Constantijn. Kunstschatten uit de Eeuwige Stad. – Nieuwe Kerk, Amsterdam, 3 oktober tot 7 februari.
Door: Patricia Kret.
‘Zeldzame kunstschatten uit onder andere de Vaticaanse Musea komen in het najaar van 2015 vanuit Rome naar De Nieuwe Kerk Amsterdam voor de tentoonstelling Rome. De droom van keizer Constantijn. Kunstschatten uit de Eeuwige Stad.’
De Nieuwe Kerk in Amsterdam heeft zich eraan gewaagd een tentoonstelling over Constantijn de Grote te maken. Een persoon waar in de geschiedschrijving van de laatste jaren veel discussie over is. Was deze keizer nu wel of niet Christelijk? Zette hij een traditie van de pagane (niet-christelijke) Romeinse keizers voort of zorgde hij als eerste Christelijke keizer voor vernieuwing? De Nieuwe Kerk is een samenwerking aangegaan met de professoren dr. Eric Moormann en dr. Sible de Blaauw, twee belangrijke auteurs over Constantijn, en heeft belangrijke bruiklenen tot haar beschikking gekregen. Onder andere uit de Musei Vaticani, Museo Nazionale Romano en Musei Capitolini. Dit schepte hoge verwachtingen en met enige voorkennis ben ik dan ook naar de tentoonstelling geweest.
Bij binnenkomst. Foto, Janiek Dam.
Nog voor je de deur van de Nieuwe Kerk door bent sta je al oog in oog met het kolossale hoofd van Constantijn. Door de glazen deuren en de houten triomfboog heb je een mooie doorkijk op de reproductie van het beeld. Zodra je de deur door bent, wordt duidelijk dat de tentoonstelling een ‘beleving’ zal zijn. De tentoonstelling is opgezet als een reis door Rome. De plattegrond van de tentoonstelling die je krijgt, is tegelijkertijd ook een plattegrond van Rome. Je begint op het ‘Piazza del Colosseo’, bij de boog van Constantijn en kan vervolgens vier zalen door. Iedere zaal heeft een eigen ‘stadsgids’, met uitzondering van de vierde zaal die er twee heeft. Aan de hand van een podcatcher, een audiotour, neemt de stadsgids je mee op reis door de zaal en door Rome. Iedere zaal heeft een eigen kleur en eigen symbolen, passend bij het onderwerp van de zaal. Ik zal de zalen niet tot in detail bespreken, de tentoonstelling is het zeker waard om zelf te gaan kijken!
De stadsgidsen en plattegrond van Rome met topstukken die in de Nieuwe Kerk staan.
Om de tentoonstelling te betreden loop je onder de triomfboog van Constantijn door: ‘Net als de Romeinen destijds, maakt de tentoonstellingsbezoeker zijn eigen entree onder deze boog, het hart van het vroeg-vierde-eeuwse Rome in.’ Aldus de tentoonstelling zelf. Er wordt een context geschetst waarin het christendom van Constantijn ontstond aan de hand van een aantal -belangrijke- objecten. Dit wordt deels gedaan door zowel een context van het dagelijks leven als van het religieuze leven te geven. Zo is er een beroemd laat-Romeins mozaïek te zien uit het Palazzo Massimo waarop de paardenrennen in het Circus Maximus te zien zijn. Ook zijn er verschillende religieuze objecten en grafinscripties te zien van mensen die al een sterke neiging hadden om slechts één godheid te vereren, of één godheid als de aller belangrijkste te zien. (De genius van de keizer moet natuurlijk wel vereerd worden.) Zo wordt er aandacht besteed aan de Mithras- en Sol Invictus-cultus, maar ook aan het in Rome aanwezige jodendom en christendom. Met een reconstructie van het hoofd van Constantijn wordt deze keizer vervolgens neergezet als de man die mede mogelijk maakte dat Rome: ‘in de vierde eeuw transformeerde van multireligieuze keizerlijke hoofdstad vol tempels met kolossale keizerbeelden tot pauselijk centrum gedomineerd door kerken met kruisen.’
Overzicht van de eerste zaal, Janiek Dam
In de volgende zalen komen de christelijke kunst van voor Constantijn aan bod (de vondsten in Romeinse catacomben), de droom en het leven van Constantijn, de verandering van Rome tijdens en na Constantijn en de echo van de vroeg-christelijke kunst in de Middeleeuwen en Renaissance. In de zaal over de vroeg-christelijke catacomben is onder andere de Sarcofaag van Sabinus te zien. De verschillende verhalen die zijn afgebeeld worden door de stadsgids Antoine Bodar (priester en kunsthistoricus) verteld en verduidelijkt. Er wordt in de hele zaal aandacht besteed aan het feit dat de vormentaal van de vroeg-christelijke kunst is overgenomen van de Romeinse kunst. Wel hadden ze wat mij betreft nog wat aandacht kunnen besteden aan enkele interessante maar onbekende feiten. Bijvoorbeeld dat Jezus in de vroeg-christelijke kunst vaak is afgebeeld met toverstaf.
Expositie Rome in de Nieuwe Kerk
In de laatste zaal wordt ten eerste aandacht besteed aan het christelijk Rome uit de tijd van Constantijn. En vervolgens aan de echo van de kunst van het vroege christendom in de Middeleeuwen en Renaissance. Eric Moormann besteed aandacht aan de groei van het christendom in Rome en Nelleke van der Krogt aan de echo van het vroege christendom. Dit gaat samen in een zaal die in een linker- en rechterhelft is ingedeeld. Dit zorgt voor enige verwarring. Nelleke van der Krogt bespreekt een lange periode waarin er veel keuze is uit topstukken om te laten zien, er is gekozen voor een aantal schilderijen.
De hand van Constantijn. Foto: Evert Elzinga
De tentoonstelling wordt mooi afgesloten door de hand van Constantijn. Deze staat er letterlijk, het is een hand van een van de kolossale beelden van Constantijn (er zijn twee rechterhanden gevonden). Deze hand staat symbool voor de hand die Constantijn in de geschiedenis heeft gehad. Wat deze tentoonstelling goed laat zien is dat Constantijn een figuur was waaromheen de geschiedenis grote veranderingen maakte. Dit was een ontwikkeling die voor Constantijn al aan de gang was, maar die sneller veranderde met het keizerschap van Constantijn. Er wordt een beeld geschetst van het Rome voor Constantijn en na Constantijn aan de hand van topstukken uit belangrijke musea. Er is geen grote hoeveelheid aan objecten te zien, maar de stukken zijn van grote waarde en worden door de stadsgidsen uitgebreid behandeld en verduidelijkt. Het is een tentoonstelling die (dankzij de samenwerking met twee belangrijke professoren op het gebied van Constantijn) actueel is op het gebied van onderzoek naar Constantijn en daarbij heel toegankelijk en duidelijk voor degene die zonder enige voorkennis naar de tentoonstelling gaan. Aan veel details is gedacht waardoor de tentoonstelling een ‘beleving’ is. De stadsgidsen leidden je op een fijne, duidelijke manier rond door de tentoonstelling en door een veranderend Rome.
Meer lezen over Constantijn? Een interessant boek waar ook E. Moormann en S. de Blaauw aan hebben bijgedragen is: O. Hekster en C. Jansen (ed.), Constantijn de Grote, traditie en verandering (Nijmegen 2012).
Alle afbeeldingen en citaten komen van de website van de Nieuwe Kerk, met uitzondering van de afbeelding van de Sarcofaag van Sabinus. Bron staat in de afbeelding. Voor de afbeeldingen van de Nieuwe Kerk: <http://www.nieuwekerk.nl/nl/#/nl/pers/rome/beeldmateriaal.htm?m=99> [29-11-15]
De komst van de Hunnen rond 370 was voor veel stammen en federaties in Oost-Europa een aanleiding om hun oude aanvallen op het verzwakte Romeinse rijk te vernieuwen. Rome was geen regeringszetel meer en het rijk werd geregeerd door meerdere keizers, waarvan de grootste militair echter in de chaos ten onder ging. Tot zich een nieuwe keizer aandeed die orde in de chaos wist te scheppen en nog heel even in zijn eentje het rijk regeerde, als allerlaatste. De keizer die het christendom staatsgodsdienst maakte. Theodosius de Grote.
Theodosius maakte een aantal belangrijke stappen in zijn carrière op de Balkan. Moesia is geel omrand.
Flavius Theodosius werd geboren op 11 januari 347 in Gallaecia, de Romeine provincie die nu ongeveer samenvalt met Galicië. Hij droeg de naam van zijn vader, een militair en grootgrondbezitter, afkomstig uit een Niceens christelijke familie. Over de jeugd van Theodosius, wiens naam zoveel betekent als “door God gegeven”, is vooral bekend dat hij zich bezighield met historische studies. Daarna maakte hij militaire carrière tegen de invallende Germanen, mede dankzij zijn vader, aan wiens zijde hij in eerste instantie werkte, zoals in 368 toen de oude Theodosius naar Brittannia ging om het Romeins gebied aldaar te redden. In 370, toen zijn vader al magister equitum, opperbevelhebber van de cavalerie, nam de jonge Theodosius deel aan de oorlog tegen de Alemannen. Op de Balkan bestreed hij in 372 en 373 de invallende Sarmaten en kreeg hij uiteindelijk de aanstelling van dux (bevelhebber) over de provincie Moesia Superior. Waarschijnlijk was dit aan de invloed van vaderlief te danken, want in die tijd een gebruikelijke manier was om carrière te maken. Ook in 374 versloeg Theodosius de Sarmaten.
Aelia Flavia Flaccilla, de eerste vrouw van Theodosius. Ze werd maar 30 jaar oud. Ze stierf in 386, net als hun dochter Pulcheria.
In 373 ging vader Theodosius naar Africa om hier een opstand neer te slaan. De opstand was uitgebroken door de grote ontevredenheid over de corruptie van de gouverneur Romanus. Toen Theodosius senior ook een onderzoek naar Romanus instelde, werd hij echter plotseling gearresteerd en begin 376 in Carthago ter dood gebracht. De reden voor deze veroordeling is niet duidelijk, maar mogelijk spelen politieke intriges na de dood van Valentinianus I, een paar maanden eerder, hier een rol in. Na de executie van zijn vader brak Theodosius in 376 abrupt zijn carrière af, al dan niet gedwongen, en trok zich terug op zijn landgoederen in Hispania. Daar trouwde hij met Aelia Flaccilla, met wie hij in 377 een zoon kreeg die Arcadius genoemd werd. Verder hield Theodosius zich in die tijd vooral bezig met het beheer van zijn landgoed. Het leek erop dat zijn rol in het leger was uitgespeeld. En toen gebeurde het… Op 9 augustus 378 werden de troepen van de oostelijke keizer Valens bij Adrianopel verpletterend verslagen door de Visigoten en hun bondgenoten. Met Valens ging twee derde van het inlandse leger ten onder, zodat de Romeinse Balkan open lag voor de Goten en alle anderen die het rijk in wilden. Alleen de snelle formatie van een burgermilitie wist te voorkomen dat Constantinopel gevaar liep.
Het Romeinse rijk was eind 4e eeuw opgedeeld in vier prefecturen, die elk weer waren opgedeeld in enkele diocesen.
De westelijke keizer Gratianus was militair onbekwaam en durfde de strijd niet aan. In plaats daarvan droeg hij de ervaren Theodosius op zijn wapenrusting uit de mottenballen te halen en de strijd aan te voeren, als opperbevelhebber van de Balkan. Opnieuw versloeg Theodosius daar de Sarmaten. Ergens rond die tijd werd hij uitgeroepen tot keizer van het oosten. De omstandigheden zijn onduidelijk: het is mogelijk dat Theodosius zichzelf tot keizer uitriep, maar in elk geval steunde Gratianus hem, ook omdat er geen betere kandidaat beschikbaar was. Er was nog wel een andere keizer in de vorm van zijn broertje Valentinianus II, maar dit was nog een kind en dus niet in staat om het woelige oosten te beheersen. Gratianus verhief Theodosius op 19 januari 379 tot Augustus, waarbij Theodosius echter wel ondergeschikt zou blijven aan de Valentiniaanse broers. Kort daarna kreeg Theodosius niet alleen de Balkan, maar ook de prefectuur van het Oosten toegewezen. Om strategische redenen vestigde de verse keizer zich in deze tijd nog in Thessaloniki, van waaruit hij het oostelijke leger kon hervormen. Het percentage barbaarse huurlingen werd verhoogd, al bleef het grootste deel van de troepen Romeins. Dat wilde niet zeggen dat de oorlog van een leien dakje ging. Hoewel zijn campagne tegen de Goten in 380 eerst goed verliep, leed Theodosius uiteindelijk een nederlaag. Hij vroeg hulp aan Gratianus, die zijn Frankische generaals Bauto en Flavius Arbogastes, alias Arbogast stuurde, waarbij Theodosius enkele Balkangebieden weer aan Gratianus overdroeg. Datzelfde jaar werd Theodosius ziek en vreesde voor zijn leven, zodat hij zich snel liet dopen.
Romeinse soldaat in de 4e eeuw. Wie herkent hier het stereotype legionair nog in?
Met veel moeite wist men in 382 een verdrag met de Visigoten van Fritigern te sluiten, waarna zij alsnog de status van foederati kregen, oftewel van in het rijk wonende bondgenoten die deel zouden nemen aan de grensbewaking. Zij zouden zich ten zuiden van de Donau vestigen. Een belangrijke opmerking bij dit zogenaamde Gotenvertrag, dat in de loop der eeuwen vaak als een keerpunt en ernstige misrekening is afgedaan, is dat er geen contemporaine bronnen voorhanden zijn, wat de vraag doet rijzen of er sprake is van een daadwerkelijk verdrag op papier. Hoewel de Goten nu in het rijk woonden werden hen nog wel bepaalde beperkingen opgelegd, zodat de militaire kracht van het rijk niet verzwakte. Het was ook de beste optie, want de Goten waren bijna onmogelijk nog te verdrijven. Theodosius ging regeren vanuit Constantinopel, dat nu definitief de hoofdstad van het oosten werd.
Keizer Magnus Maximus. Naar aanleiding van legenden uit Wales is hij als Britse koning opgenomen in Geoffrey van Monmouths Historia Regum Brittanniae.
Als Theodosius’ keizerschap is ontstaan door een greep naar de macht is het wel opvallend dat Gratianus ermee akkoord ging, misschien omdat het de enige manier was om de Balkan weer onder controle te krijgen. Bovendien verbleef Gratianus in Gallië en was er waarschijnlijk ook een bestuurder in het oosten nodig. Maar in 383 deed een nieuwe pretendent zich aan, in de vorm van Magnus Maximus. Deze generaal was geboren in Spanje en was destijds met Theodosius’ vader naar Africa gegaan. Ook had hij in 376 aan de Donau gediend om oog te houden op de migratie van de Goten. Rond 380 was Maximus benoemd tot comes van Brittannia, waar hij de Scoten en de Picten versloeg. Dit maakte hem populair bij zijn troepen, die steeds minder tevreden waren over Gratianus. Dat Gratianus zich met Alanen omringde was ook tegen het zere been en in 383 werd Maximus door zijn soldaten tot keizer uitgeroepen. Hij viel Gallië binnen en zijn leger ontmoette dat van Gratianus bij Parijs. Toen bleek wel hoe impopulair de militair onkundige keizer was, want zijn eigen leger liep prompt over naar Maximus! Gratianus sloeg op de vlucht, maar men zette de achtervolging in en doodde hem in Lyon. Maximus beheerste nu Brittannia en Gallië, terwijl ook Hispania zich bij hem aansloot. Hij trok naar Trier, dat al eerder hoofdstad geweest was, en richtte hier zijn regering in, waarna hij voorbereidingen begon te maken om Italië binnen te vallen en ook af te rekenen met Valentinianus II. Bisschop Ambrosius van Milaan, die een sterke invloed had op Valentinianus, ging echter met Maximus onderhandelen, terwijl Bauto, die inmiddels magister militum (algeheel opperbevelhebber) was, de Alpenpassen versterkte. Men kwam uiteindelijk overeen dat alle partijen de status quo zouden erkennen. Waarschijnlijk had Maximus tevergeefs gehoopt dat Theodosius zich bij hem zou aansluiten, Maximus’ band met zijn vader indachtig. Theodosius benoemde zijn 6-jarig zoontje Arcadius echter tot medekeizer, waarmee hij aangaf dat hij van plan was zijn dynastie voort te zetten. Maximus reageerde door in 384 zijn zoontje ook tot keizer te benoemen.
Een belangrijke vertrouweling van Theodosius was Stilicho, hier op een tweeluik afgebeeld met zijn gezin.
Theodosius richtte zich in alle rust op het bestuur van zijn deel van het rijk. Hij bestreed de corruptie, maar slaagde er niet in om de bureaucratie volledig onder controle te krijgen. Een grote hervorming van economie of belasting kreeg hij er ook niet door. Toch werd een deel van de administratie wat efficiënter gemaakt. Om hier zo gemakkelijk mogelijk mensen voor te werven bevoordeelde hij de aristocratie, ongeacht godsdienst. Constantinopel maakte een grote bloei door, waarbij paleis en forum flink werden uitgebreid. Met oorlog hield hij zich in deze periode zo min mogelijk bezig. Ondanks zijn eerdere overwinningen nam hij geen erenaam zoals Gothicus aan. De vrede waarborgen voor zolang het duurde was hem blijkbaar liever. Waarschijnlijk was het in 387 dat hij tot een verdrag over Armenië kwam met de Sassaniden, waarbij slechts een vijfde deel van het land Romeins werd en de rest naar Perzië ging. Dat was slimmer dan het leek, omdat het de oostgrens toch meer veiligstelde. Dat jaar hertrouwde Theodosius, want zijn eerste vrouw was al in 385 overleden. Hij nam Flavia Galla, de zus van Valentinianus II, tot vrouw.
Replica van de schijf van Theodosius.
De vrede duurde niet eeuwig. Magnus Maximus kon blijkbaar toch niet overweg met de ongemakkelijke overeenkomst die hij met Valentinianus en Theodosius gesloten had en viel in het najaar van 387 alsnog Italië binnen. Valentinianus vluchtte naar Constantinopel, en Theodosius kon nu niet langer afwachten. In een grote veldslag bij de Sava werd het leger van Maximus verslagen en werd de tegenkeizer gevangengenomen, waarna hij ter dood gebracht werd. Hiermee ging de laatste machtige keizer van het westen ten onder. Valentinianus werd weliswaar weer op de troon gezet, maar Theodosius stuurde Arbogast naar het westen als magister militum, om het beleid waar te nemen. In 389 hield Theodosius een triomf in Rome, waar Valentinianus heel nadrukkelijk geen deel aan nam. In Rome trachtte Theodosius goede banden op te bouwen met de senatoriale kringen, want ondanks dat de raad buiten de stad vrijwel niets in te brengen had waren deze families nog erg belangrijk. Om hen te paaien deelde hij enkele benoemingen uit. Tot 390 bleef hij in Rome, daarna vertrok Theodosius naar Milaan, waar hij echter al snel in botsing kwam met Ambrosius.
Sint-Ambrosius en keizer Theodosius, door Anthoon van Dyck. De schilder werd niet gehinderd door kennis van historische klederdracht. De kleding van de keizer en zijn gevolg lijkt uit een eerdere periode, die van de bisschop en zijn gevolg van een veel latere.
Ambrosius had zich intensief met de regering van Gratianus en Valentinianus II bemoeid, wat voor Theodosius uiteindelijk een reden was om laatstgenoemde uit Milaan weg te zenden. Wellicht verklaart dat de spanning tussen keizer en bisschop, temeer daar Ambrosius niet aarzelde om Theodosius op de vingers te tikken. Daar was dan ook een reden voor. In 390 liep het in Thessaloniki ernstig mis nadat hier generaal Butherik vermoord was. De Gotische Butherik had een populaire wagenmenner ter dood gebracht nadat deze seksuele omgang met een schenker van Butherik zou hebben gehad. Butherik was hierop door woedende supporters vermoord en Theodosius dat Butheriks Gotische troepen opdracht gegeven de moordenaars te doden. De vergelding liep echter volledig uit de hand: volgens de overlevering werden er wel 7000 mensen gedood. Hoewel dat wel erg veel lijkt, staat vast dat er sprake was van een bloedbad. Ambrosius wierp hem dit voor de voeten en droeg hem op boete te doen. Zolang de keizer hier niet aan toe kwam zo hij uitgesloten worden van de eucharistie, het nuttigen van het heilig brood en de heilige wijn in de kerk. Theodosius nam de boetedoening echter zo deemoedig als hij kon op zich, precies zo dat zijn waardigheid neit werd aangetast. Dat gaf hem een behoorlijk aanzien onder de christelijke gemeenschap.
Reliëf aan de voet van de obelisk van Theodosius, in het hippodroom van Constantinopel waarop de keizer de eventuele winnaar een krans aanbiedt. De Olympische Spelen spaarde hij echter niet.
Theodosius was lange tijd tolerant gebleven ten opzichte van niet-christelijke ereplaatsen en cultussen, ook uit politieke overwegingen. Maar na de boetedoening veranderde zijn houding. Vanaf 392 verbood Theodosius alle heidense godsdiensten, evenals het uitoefenen van openbare ambten door heidenen. Het christendom werd staatsgodsdienst – het Niceense christendom dat geloofde in de Heilige Drieëenheid wel te verstaan, want in tegenstelling tot zijn voorgangers begunstigde Theodosius het Arianisme niet. Juridisch gezien kon voortaan zelfs het bezit van een klein huisaltaartje of godenbeeldje al tot de doodstraf leiden. In de praktijk pakte Theodosius echter de niet-Niceense christenen vooral erg hard aan, zoals de aanhangers van het Arianisme. Wel werden tal van tempels vernietigd of tot kerken omgedoopt. De jaarlijkse Olympische Spelen, die officieel ter ere van de Griekse oppergod Zeus werden gehouden en dus heidens waren, werden in 393 formeel afgeschaft. Formeel, want de spelen werden enerzijds al enkele jaren flink belemmerd door een toename in oorlogen op de Balkan, terwijl er anderzijds ook bewijs is gevonden dat bepaalde sporten ook na het verbod nog wel degelijk beoefend werden.
Eugenius, de laatste tegenkeizer van Theodosius.
Misschien is die verandering te wijten aan de politiek van 392. Datzelfde jaar werd Valentinianus dood aangetroffen in zijn paleis in Vienne, waarbij het onduidelijk blijft of hij zichzelf had opgehangen of dat dit in scène is gezet door Arbogast, die in conflict met de jonge keizer gekomen was. Wel verzocht Arbogast Theodosius om een nieuwe keizer in het westen te benoemen. Toen Theodosius dit niet deed riep Arbogast een hofbeambte genaamd Eugenius uit tot keizer. De christelijke bisschoppen, onder leiding van Ambrosius, gingen niet met hem in zee, waarop Eugenius meer toenadering zocht tot de senatoren, die nog altijd grotendeels heidens waren. De sterke christelijke politiek valt hier dus uit te verklaren, mede omdat de heidense aristocratie in Rome er nog altijd voor lobbyde om de invloed van de christenen te verminderen, ondanks dat Eugenius zich totaal niet anti-christelijk opstelde. Ook deed Eugenius zijn best om door Theodosius erkend te worden, waarbij hij munten met de beeltenis van Theodosius liet slaan, in een poging deze als zijn meerdere te erkennen. Na enige bedenktijd ging Theodosius echter toch niet akkoord.
De obelisk van Theodosius in Istanboel. Van oorsprong was dit een obelisk van farao Toetmozes III (1481-1425 v. Chr.) die door Theodosius naar het hippodroom van Constantinopel werd verplaatst.
Op 23 januari 393 stelde Theodosius zijn jongere zoon Honorius aan als keizer van het westen. Hij trok naar het westen met een groot leger, inclusief Gotische huurlingen en Theodosius’ speciale vertrouweling Stilicho. Begin september kwam het tot een treffen in de Vipava-vallei, in het tegenwoordige Slovenië. De overwinning van Theodosius werd nadien dan ook gezien als een overwinning van het christendom op het heidendom. Eugenius werd geëxecuteerd en Arbogast pleegde zelfmoord. Het West-Romeinse leger kreeg een klap die het nooit meer te boven zou komen. Door de overlevende troepen van Eugenius vergiffenis en een deel van de buit te bieden, in ruil voor hun trouw, wist Theodosius de politieke wonden echter te helen. Ook met de heidense elite in Rome wist hij zich te verzoenen door wat tactische ambten te verlenen. Zo werd hij de enige keizer in het Romeinse rijk, de eerste sinds jaren, maar ook de laatste van allemaal. Theodosius zelf stierf in 395 aan hartfalen. Het rijk werd, zoals zijn wens was geweest, verdeeld onder zijn zoons Honorius en Arcadius. Niemand zag aankomen dat dit een definitieve splitsing zou betekenen. Laat staan dat het niet het oosten, maar juist het westen was dat binnen een eeuw ten onder zou gaan.
Na de dood van Nero werd het keizerschap aan Galba, de leider van de opstandige gouverneurs, gegeven. Maar de onrust in het rijk was nog niet verdwenen en op het jaar 68 volgde het Vierkeizerjaar. Van de vier keizers die Rome dat jaar kende was Vitellius misschien wel de beruchtste. Hij was de derde van de keizers en ook degene die het meest is verguisd door de geschiedschrijving. Was dit om hem in een extra kwaad daglicht te zetten, om zo de Flavische dynastie na hem gunstiger neer te zetten? Verder lezen Vitellius: wreedaard en vreetzak
Eigenlijk weet niemand hoe hij eruit zag, maar berucht is hij des te meer. Attila de Hun, die midden 5e eeuw de aartsvijand van het Oost- en West-Romeinse rijk was. “Waar Attila is geweest groeit geen gras meer,” zo zei men. Hij stond bekend als de Gesel Gods en is de beroemdste van alle aanvoerders van de Hunnen. Toch zijn er maar weinig zaken over zijn leven echt duidelijk… Verder lezen Attila de Hun, de gesel Gods
