Na castellum Meinerswijk komen we tot slot aan het oosten van de Rijngrens in Nederland. Opnieuw is het moeilijk om concreet te zeggen waar er ten oosten van Arnhem precies Romeinse forten gelegen hebben. Het is zelfs moeilijk om te zeggen hoeveel er geweest zijn. Wanneer men er bepaalde lijsten of moderne kaarten op naslaat, staan er ten oosten van Arnhem nog drie castella vermeld: Huissen, Duiven-Loowaard en Carvium. Maar alleen van het laatste weten we vrij zeker dat het bestaan heeft.
Duiven, Herwen en Tolkamer liggen in de Liemers. In tegenstelling tot wat sommige denken is de naam van de streek niet afgeleid van de Romeinse limes. (Huissen ligt in de Over-Betuwe)
Van de drie uit de lijst is de eerste, castellum Huissen, nog wel het meest speculatief. Veel duidelijke vondsten die duiden op een castellum zijn er eenvoudigweg niet. Een grafveld, aangetroffen ter hoogte van de Loostraat, is de sterkste aanwijzing. De locatie ervan geeft ook sterke vermoedens van de loop van de Limesweg, aangezien Huissen nog altijd duidelijk ten zuiden van de Rijn ligt. Bovendien zijn er ten oosten van Huissen drie gestempelde dakpannen gevonden in de omgeving van het Zwanewater. Toch is het castellum zelf hiermee nog lang niet bewezen.
Dat Loowaard ten noorden van de Rijn ligt in plaats van ten zuiden ervan, maakt wel duidelijk dat de loop van de rivier verplaatst is.
Voor castellum Loowaard zijn de vermoedens wat sterker onderbouwd. Het dorp Loo, in de gemeente Duiven, ligt ter rechterzijde van de Rijn, maar dat is niet heel vreemd als men bedenkt dat de loop van de rivier de afgelopen eeuwen enigszins verschoven is in de regio. Omdat Loowaard ongeveer halverwege tussen Arnhem-Meinerswijk en Carvium ligt, is het een voor de hand liggende locatie, zeker als men bedenkt dat er een hooggelegen oeverwal moet zijn geweest. We vermoeden dan ook dat dit castellum al rond 40 na Chr., toen Caligula de grens versterkte, in gebruik kan zijn genomen. Hoe lang de Romeinen het fort dan zouden hebben gebruikt is niet zeker, al zijn er aanwijzingen gevonden van bewoning in de 4e eeuw. De Franken moeten de plek nog tot in de 7e eeuw als strategisch punt gebruikt hebben. Daarna moeten overstromingen het gebied verwoest hebben: als er een fort was zal het waarschijnlijk nooit meer gevonden worden.
Carvium ligt vlakbij de plek waar de Rijn zich van de Waal afsplitst. De locatie is tegenwoordig veranderd, maar de splitsing is nog steeds nabij.
En zo komen we uiteindelijk aan het laatste Rijnfort in Nederland: Carvium. Dit fort was uiterst strategisch omdat het vlakbij het punt lag waar de Waal zich afsplitst van de Rijn. Het moet dus sowieso gediend hebben ter bewaking van dit uiterst strategische punt, evenals ter bewaking van de Drususdam, die hier al rond 12 v. Chr. moet zijn aangelegd: het doel van de dam was ervoor te zorgen dat er minder water van de Rijn naar de Waal af zo vloeien, zodat de Waal gemakkelijker over te steken was voor de Romeinen, terwijl de Rijn beter bevaarbaar zou zijn voor Drusus’ oorlogsvloot. Hoewel men meestal Herwen als de plaats van het fort noemt, lag het waarschijnlijk op de plek waar nu de Bijlandse Waard ligt, wat valt onder Tolkamer. Beide plaatsen vallen onder gemeente Rijnwaarden.
Carvium ligt waarschijnlijk op de bodem van de Bijlandse Waard.
Carvium werd zoals de meeste castella vermoedelijk gebouwd in de jaren ’40 van de eerste eeuw, onder Caligula of Corbulo. Zowel het fort als de Drususdam moeten de Bataafse opstand niet overleefd hebben. Hoewel dit voor de meeste forten aan de Rijn geldt, is het voor Carvium extra interessant, mede omdat de Drususdam in de laatste maanden van de opstand een bijzonder doelwit was voor de rebellen: door zowel de dam als de brug bij Nijmegen te verwoesten konden de rebellen zich achter de Waal terugtrekken, terwijl het moeilijker voor de Romeinen werd om de rivier nog over te steken. Of de dam na de opstand herbouwd is weten we niet zeker, maar het fort zelf is dat ongetwijfeld wel. De overige bouwfasen van het fort vallen waarschijnlijk samen met die van de meeste castella: renovaties vonden plaats rond het bezoek van keizer Hadrianus (121) en de Severische keizers (ca. 200). Vermoedelijk werd Carvium rond 275 na Chr. verlaten, al speelde het misschien weer een rol in de 4e eeuw.
In Herwen is een replica van de grafsteen van Marcus Mallius te vinden.
Carvium huisvestte lange tijd het Cohors II civium Romanorum equitata pia fidelis, waarschijnlijk in de 2e eeuw. De benaming civium Romanorum duidt op burgerrecht voor de soldaten uit het cohort, terwijl equitata wijst op de aanwezigheid van ruiters en de naam pia fidelis een erenaam is. In de Bijland is inderdaad ook een spatha gevonden, een lang slagzwaard zoals in de eerste en tweede eeuw vooral door de cavalerie werd gebruikt, hoewel het later ook een wapen van de infanterie werd. Een teruggevonden grafsteen van een soldaat genaamd Marcus Mallius uit Genua maakte een hoop duidelijk over Carvium. Het fort wordt er namelijk op vermeld, als “Carvium ad molem”, waarbij het laatste woord duidt op een dam. De grafsteen zelf is te bewonderen in Museum het Valkhof, maar er staat een replica in Herwen.
Een afbeelding van een centurio wijst bezoekers van de Bijlandse Waard op het castellum op de bodem.
Wie castellum Carvium wil bewonderen zal helaas bedrogen uitkomen: als de restanten niet door de kracht van het water verwoest zijn, liggen ze nu op de bodem van de Bijlandse Waard. De kans dat ze daar exact gevonden zullen worden is erg klein, maar het feit dat de locatie van Carvium tegenwoordig ten noorden van de Rijn is, duidt op een verplaatsing van de rivier, die waarschijnlijk net als in Huissen en enkele andere locaties in Nederland de ruïnes heeft vernietigd. Met die weemoedige gedachte zijn we aan het einde van de reeks over alle forten langs de Rijn in Nederland. Maar er zijn nog tal van andere forten en nederzettingen in het land, zodat we nog lang niet klaar zijn.
Elagabalus kwam na een korte regering aan zijn einde. Met de toegenomen militarisering lijken de keizerlijke regering tegelijkertijd veel labieler geworden. Toch zou de chaos pas echt goed losbreken na een laatste opleving van de orde. Severus Alexander regeerde toch nog 13 jaar. Maar als men bedenkt hoe jong hij was, was dat niet bijster lang.
Een buste van een piepjonge Severus Alexander (Louvre)
De regering van Elagabalus had veel korter geduurd. In minder dan vier jaar was het bizarre en labiele gedrag van de keizer steeds onhoudbaarder geworden, waarop grootmoeder Julia Maesa alvast probeerde om een geschikte kandidaat te vinden voor vervanging. Haar andere kleinzoon leek een geschikte kandidaat. Hij was op 1 oktober 208 geboren in Arca Caesarea, in Syrië, en heette voluit Marcus Julius Gessius Bassianus Alexianus. Over zijn vader is weinig bekend. Julia Maesa volgde in feite de lijn van haar zus Julia Domna (de moeder van keizer Caracalla) door als een soort spindoctor op te treden en veel invloed op de keizer uit te oefenen. Elagabalus benoemde op grootmoeders aandringen zijn neef tot opvolger, maar kon de groeiende populariteit van Alexander niet erg waarderen. Hij poogde Alexander te marginaliseren en begon een gerucht te verspreiden dat Alexander dodelijk ziek was. Het resultaat loog er niet om: de Praetoriaanse Garde ontstak in woede en eiste dat Elagabalus en Alexander in het kamp zouden verschijnen. Toen dat gebeurde betuigde de Garde openlijk haar voorkeur voor Alexander, terwijl Elagabalus en zijn moeder gruwelijk aan hun einde kwamen.
Julia Avita Mamaea, de moeder van Severus Alexander en het brein achter de troon. Bij de Severische dynastie speelden de dames een actieve rol.
Zo werd Severus Alexander keizer op 13-jarige leeftijd. Eerst stond hij nog onder sterke invloed van zijn grootmoeder Julia Maesa. Het is niet bekend wanneer zij precies overleed, maar vermoedelijk ergens rond 226. Daarna viel hij onder het politieke voogdijschap van zijn moeder, Julia Avita Mamaea. De regentessen waren zo wijs alle controversiële besluiten van Elagabalus terug te draaien. 16 senatoren werden aangesteld als adviseurs voor Julia Mamaea en bekwame juristen werden aangesteld om het rechtsbestuur te overzien. Enkele belangrijke adviseurs in die tijd waren de historicus Cassius Dio en de jurist Ulpianus, die werd aangesteld als prefect van de Praetorianen. Ook werd er een stadsraad van 14 man opgericht om de stadsprefect van Rome te assisteren. Dit alles om de efficiëntie van het bestuur te verbeteren en de leefomstandigheden van het volk te verbeteren. Moraal stond ook hoog op de agenda, waarbij de uitzonderlijke luxe van het hof flink werd verminderd. Wel moest Alexander op zijn beurt de denarius devalueren, maar in 229 revalueerde hij het zilvergehalte weer naar 45%. Het bestuur van Alexander en zijn moeder in de vredestijd bleek stabiel en welvarend. Op religieus terrein was hij opvallend liberaal. Hij stond toe dat er een synagoge werd gebouwd in Rome en schonk de synagoge zelfs een Torahrol, de Severische Codex. Volgens de Historia Augusta had hij zelfs een tempel voor Jezus willen laten bouwen, maar hielpen de Romeinse priesters hem van dit idee af.
Beeltenis van Sallustia Orbiana, Alexanders beroemdste vrouw.
Dat wil niet zeggen dat Severus Alexander in sterk contrast staat met zijn Severische voorgangers, die vaak toch extra aandacht aan het leger besteed hadden. Alexander gaf zijn soldaten het recht om ieder die zij wilden tot hun erfgenaam te benoemen, terwijl de mogelijkheden voor burgers veel beperkter waren. Verder kregen de soldaten het recht om bij testament hun slaven vrij te maken en werd het bezit van soldaten die op veldtocht gingen in bescherming genomen. Wat een soldaat tijdens zijn militaire dienst in bezit kreeg kon voortaan niet door anderen worden opgeëist. Wel werden een aantal van de nogal buitensporige privileges die Elagabalus aan de Praetoriaanse Garde had toegewezen beknot. Dat maakte Ulpianus, die verantwoordelijk was voor deze maatregelen, niet populair bij de Garde, waardoor zijn veiligheid ernstig in gevaar kwam. Tijdens een opstootje tussen de Praetorianen en het volk werd Ulpianus dan ook vermoord, vermoedelijk in het jaar 223. De Garde was nog steeds nauwelijks onder controle te houden en allesbehalve loyaal.
Ardashir I ontvangt de koninklijke ring van Ahura Mazda, de god van het Zoroastrisme. De ondergang van de Parthen creëerde een nieuwe aartsvijand in het Midden-Oosten.
Het relatief vreedzame bewind kon helaas niet eeuwig standhouden. In het oosten dreigde een nieuw gevaar. De Parthen waren hier door de veldtochten van Septimius Severus en Caracalla zo goed als uitgeschakeld, en waren uiteindelijk overweldigd door één van hun eigen vazallen, Ardashir I, de koning van Persis, die in 224 in opstand was gekomen tegen Arthabanus IV. Veel vorsten sloten zich uit onvrede over de toestand van Parthië bij hem aan en uiteindelijk versloeg Ardashir de Parthen en noemde zich sjahansjah (koning der koningen) van Perzië. Hiermee was het rijk van de Sassanidische Perzen geboren en Rome had er op slag een grote vijand bij die Mesopotamië als onderdeel van zijn rijk beschouwde en het terugeiste. In 229 viel Ardashir met zijn zoon Shapur I het gebied binnen en drong zelfs door tot in Syrië! Severus Alexander trachtte in eerste instantie om de kwestie diplomatiek op te lossen, maar dit bleek niet haalbaar, zodat er een tegenaanval nodig werd geacht. Met een aanval op zowel Armenië als Khuzestan werd getracht de aandacht af te leiden van wat er tussenin lag: de hoofdstad Ctesiphon. Hoewel de twee afleidingsmanoeuvres voorspoedig verliepen, werd de aanval op Ctesiphon gestuit door de Saravan, de zware Perzische cavalerie. De nederlaag tegen de Saravan moet ernstige problemen hebben gegeven en door de opdeling van het leger was het onmogelijk om versterking te sturen, zodat Alexander zich gedeeltelijk terug moest trekken. Althans, volgens Herodianus. Alexander zelf hield een overwinningstoespraak tegenover de Senaat, al was dat misschien eerder om geen modderfiguur te slaan. De Perzen werden voorlopig in elk geval gestuit. Wel bleek de discipline in het Romeinse leger niet bepaald optimaal, mede door de slecht verlopende oorlog. In 232 brak er muiterij uit in het Syrische legioen, dat zijn bevelhebber Taurinus uitriep tot keizer. De rebellie werd echter de kop in gedrukt en Taurinus verdronk in de Euphraat, mogelijk als zelfmoord.
Kerkvader Origenes, die tijdelijk leermeester van Alexander was. Onder Maximinus Thrax zouden de christenvervolgingen hervat worden.
In 233 hield Alexander dan ook een glorierijke triomftocht in Rome, ondanks dat zijn oorlog met de Perzen maar een matig succes was geweest. Daarna keerde hij terug naar Antiochie, waar hij in de oorlog zijn hoofdkwartier had opgezet. De verhouding met Julia Mamaea was ondertussen wat complexer geworden. Alexander was in 225 getrouwd met Barbia Orbiana, wier vader hij een grote vertrouwenspositie had gegeven. Hoewel Mamaea zelf het brein achter het huwelijk was, zag ze zich nu in haar machtspositie bedreigd en gedroeg ze zich hatelijk jegens Orbiana. In 227 kreeg ze voor elkaar dat Orbiana’s vader ter dood werd gebracht en dat Alexander van Orbiana scheidde, waarna ze naar Afrika werd verbannen. Mamaea, die de titel van consors imperii had en in die hoedanigheid haar zoon op veldtocht vergezelde, wilde nu eenmaal niet aan macht inboeten. Nu, zes jaar later, nam Julia Mamaea echter een wonderlijke zet. Ze liet Alexander vergezellen door Origenes, een belangrijke kerkvader. Origenes’ vader was omgekomen tijdens de christenvervolgingen onder Septimius Severus en Origenes zelf leidde een reizend leven van ascetisme. Mamaea wenste nu dat Origenes zich bij haar en haar zoon voegde om de christelijke leer met hen te bediscussiëren, wat in de 3e eeuw een opvallend billijke houding jegens het christendom impliceert.
Denarius van Severus Alexander. Na zijn dood werd de munt onmiddellijk weer gedevalueerd en werden veel economische maatregelen teruggedraaid.
Erg veel tijd om zich aan dit onderricht te wijten kregen Alexander en zijn moeder niet. In 234 staken Germaanse en Sarmatische stammen, met name de federatie van de Alemannen, de Rijn en Donau over, in een dusdanige hoeveelheid dat er zelfs in Rome paniek uitbrak. Het leger reageerde hier slecht op, de moeizame Perzische oorlog indachtig. Alexander en Mamaea reisden af naar Mogontiacum (Mainz), de hoofdstad van Germania Superior, waar Alexander van plan was de strijd te leiden, ondanks zijn geringe ervaring. Er werd een grote hoeveelheid schepen gebouwd om zoveel mogelijk soldaten over te zetten. Blijkbaar meende de jonge keizer dat het vertoon van zijn grote leger genoeg zou zijn om de vijand af te schrikken. Maar het moreel van de troepen was laag en Alexanders pogingen om een hogere discipline af te dwingen droeg hier niet echt aan bij. In plaats van te vechten trachtte hij daarom om de Germanen voorlopig af te kopen. Dat zette nog meer kwaad bloed bij de soldaten, die dit als een zeer oneerbare oplossing zagen. Het was bovendien onacceptabel dat er naar de soldaten toe weinig vrijgevigheid werd betoond, terwijl de Germanen ondertussen werden afgekocht. Dat Alexander onder sterke invloed van zijn moeder stond, deed zijn naam bij de soldaten ook geen goed. Als vrouw had Mamaea geen gezag over het leger en werd Alexander als een zwakkeling gezien.
Maximinus Thrax (“de Thraciër”), de eerste soldatenkeizer. Hij bezocht Rome nooit en was puur door zijn militaire loopbaan en onvrede van de soldaten aan de macht gekomen. Zijn populisme zette wellicht de moord op Severus Alexander in gang.
Het resultaat was dat de aandacht van de soldaten, met name die van de rekruten uit Pannonia, uit ging naar een andere commandant, ene Gaius Iulius Verus Maximinus, een Thraciër van geboorte. Toen deze een dubbele soldij, amnestie en een hoog donativum (militaire bonus bij aantreden van een keizer) beloofde, was het hek van de dam. Het was een kwestie van tijd voor Alexander zijn aanhang kwijt was. Ergens in maart 235 gebruikte Alexander zijn middagmaal in zijn tent, terwijl hij in gesprek was met meerdere opstandige soldaten. Ondanks zijn veel stabielere regering werd Severus Alexander door zijn leger vergeleken met Elagabalus. Toen een Germaanse bediende de tent betrad bleek deze het eerste schaap over de dam: de soldaten trokken hun wapens en vielen aan. Alexanders lijfwacht trachtte de aanvallers te stuiten, maar de strijd was onmogelijk te winnen. Toen de muiters doordrongen bij de 26-jarige keizer troffen zij deze aan terwijl hij zich vastklampte aan zijn moeder. Severus Alexander ging ten onder zoals zijn voorganger: samen met zijn moeder gedood door zijn eigen troepen. Het was het begin van een lange periode van chaos. De nieuwe uitgeroepen keizer, Maximinus de Thraciër, kwam uit een familie van veehoeders. Het was puur zijn militaire carrière die hem naar de top had gebracht, zonder een senatoriale loopbaan, een teken van de toegenomen militarisering. De moord op Alexander zette bovendien een toon die nog meer bijdroeg aan dit proces: de keizer werd geacht militaire competentie te hebben en deel te nemen aan de strijd, want het advies van Alexanders moeder om weg te blijven van het front had averechts gewerkt. Het resultaat was een periode van vijftig jaar oorlog en burgeroorlog. De keizers zouden maar kort regeren, omdat hun actieve deelname aan de strijd hun levens ernstig in gevaar bracht. Bovendien was het veel gemakkelijker om pretendent te worden, daar zowel een etnisch Romeinse achtergrond als een senatoriale status geen vereisten meer waren voor het keizerschap. Elke burger die militair was opgeklommen kon nu naar het keizerschap dingen. De Crisis van de Derde Eeuw was begonnen.
Ten slotte was ook de Severische dynastie eindig. De stabiele regering die Septimius Severus had gecreëerd, had geen stabiele dynastie opgeleverd. Caracalla was een labiele keizer gebleken en had maar kort geregeerd. Hij werd opgevolgd door Macrinus, die geen lid van het Severische huis was. Maar diens keizerschap was maar een kort leven beschoren, waarna de Severen opnieuw aan de macht wisten te komen, zij het op een allerminst stabiele manier. Keizer Elagabalus ging niet best de geschiedenis in. Verder lezen Elagabalus, een keizerlijk buitenbeentje
Na de dood van Commodus zou het Romeinse Rijk nog één krachtige heerser hebben die de orde herstelde, alvorens er een halve eeuw van chaos en anarchie zou uitbreken. Hij kwam niet uit Italië en was maar half Romein, maar was ook de laatste keizer die expandeerde, naar een grotere omvang dan het rijk ooit had gehad. En juist vanwege zijn afkomst is zijn succes in latere tijden ietwat verdoezeld. Zijn naam was Septimius Severus. Hij was de grondlegger van een nieuwe dynastie, maar hiervan was hij de enige die op natuurlijke wijze aan zijn einde kwam. Verder lezen Septimius Severus: het Romeinse rijk militariseert
